۳-۶- بررسی زندگینامه و شرح مختصر سبک ادبی مولوی و احمد غزالی ۳۹
۳-۶-۱- احمد غزالی ۳۹
۳-۶-۲- جلالالدین محمد بلخی ۴۰
۳-۷- ویژگی شعر مولوی/ سمبولیسم ۴۱
۳-۷-۱- تازگی تصویرها ۴۱
۳-۷-۲- باطن نگری و تصویر اعماق ۴۲
فصل چهارم(عاشقانه ها و عارفانه ها در اندیشه احمد غزالی و مولوی)
۴-۱- مدخل ۴۶
۴-۲- تحلیلی از عرفان ۴۶
۴-۳- اندیشه های عرفانی احمد غزالی ۴۷
۴-۳-۱- عرفان غزالی ۴۹
۴-۳-۲- سماع در سوانح العشاق ۵۱
۴-۴- اندیشه های عرفانی مولوی ۵۵
۴-۴-۱- سماع، رهایی از تعلقات در مثنوی مولوی ۵۸
۴-۴-۲- بررسی دیگر صور عرفان در اندیشه مولوی در مثنوی ۶۱
۴-۴-۲-۱- وحدت ازدیدگاه مولوی ۶۱
۴-۴-۲-۲- اتصال حق با اشیاء ۶۱
۴-۵- دیدگاه فلسفی مولوی ۶۲
۴-۵-۱- انسان و جهان از منظر مولوی ۶۳
فصل پنجم(بررسی جایگاه عشق در اندیشه مولوی و احمد غزالی)
پیشگفتار ۶۶
۵-۱- ﻣﻜﺘﺐ ﺳﻜﺮ ﻳﺎ ﻋﺸﻖ ۶۶
۵-۲- بررسی تجلی عشق در مثنوی مولوی ۶۷
دوم: عشـق یا عشـق حقیقی که غزلیّات و اشعار عارفانه، تجلیّات آن است و به تعبیر اقبال لاهوری ۶۹
۵-۴- بررسی تجلی عشق در سوانح العشاق احمد غزالی ۷۲
۵-۵- تصوف غزالی ۷۸
۵-۶- حکایت ۸۲
۵-۷- عقل از منظر غزالی و مولوی ۸۴
۵-۸- مقایسه تطبیقی اندیشه های غزالی با مولوی ۸۴
۵-۹- مقایسه عرفان و زهد در اندیشه های غزالی و مولوی ۸۷
۵-۹-۱- غزالی ۸۷
۵-۹-۳- غزالی ۸۸
۵-۹-۴- مولوی ۸۹
نتیجه گیری پژوهش ۹۰
- عرفان غزالی ۹۳
- اندیشه های عرفانی مولوی ۹۴
- بررسی تطبیقی عشق در اندیشه غزالی و مولوی ۹۴
غزالی و عشق ۹۴
منابع ۹۷
چکیده
یکی از مباحثی که در پژوهشهای ادبی به صورت گسترده مورد نظر محققین قرار داشته، طرح پژوهشهای مقایسهای به منظور تبیین مضامین مشترک و متضاد آراء و نظرات ادبا و شعرای معاصر و کلاسیک بوده است. احمد غزّالی و مولوی جلالالدین بلخی، بخصوص در رابطه با اندیشه های عرفانی و عاشقانه از مهمترین رهیافتهایی بوده که مد نظر تحقیقی قرار داشته است. این پژوهش به دنبال بررسی و مقایسه اندیشه های احمد غزالی در سوانح العشاق با مثنوی معنوی مولوی بوده است. روش انجام پژوهش توصیفی، تحلیلی و روش گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانهای و استفاده از ابزار فیش برداری بوده است. هر دو شاعر اهل سلوک بوده و انسان در نگاه ایشان، اشرف مخلوقات است تجلی گه راز خداوندی است. کمال انسان، عشق به خدا و اتصال و راه آن، دل انسان است. مکتب و مذهب ایشان بنابر تجلی است و جهان تجلی گاه حق تعالی است. احمد غزّالی در کتاب سوانح سعی در نشان دادن گوشه‌هایی از حقیقت عشق داشته است، امّا لحن کلام او اثر او را، از همان آغاز، در مقام یک اثر شاعرانه و استنباطی فردی و بیان‌ناپذیر از عشق و احوال روانی مترتّب بر آن معرفی می‌کند. او «عبارت» را در سخن خود به منزله «اشارت» به معانی متفاوت می‌شمارد که برای مخاطبی که ذوقش آن را ندارد ناشناخته می‌ماند. و در سراسرکتاب عباراتِ اشارت‌گونه او با تصویر وآیه و حدیث و شعرآمیخته است تا شاید حجاب اشارتهای او را لطیف‌تر کند اما، طریقت مولوی بر «عشق» که رهایی از خودی است و بر «سماع»- که نزد وی نشانۀ شعور به عشق محسوب می‌شد- مبتنی است البته در بین صوفیه بی‌سابقه هم نیست اما تردید فقها در اینکه سماع با شریعت توافق داشته باشد موجب می‌شد که آنها اصل طریقت را در نزد او بدعت بشمرند و اقدام او را در آنچه بر وفق اقتضای طریقت برای هدایت و ارشاد خلق توصیه والزام می‌کرد غیر قابل قبول تلقی نمایند.
کلمات کلیدی: احمد غزالی، مثنوی معنوی مولوی، عشق، عرفان، سماع، مقایسه.
مقدمه
با گذری بر ادبیات کلاسیک زبان فارسی، به وضوح میتوان به رویکرد تقریباً مشابه شعرا در سرایش اشعار خود با الهامگیری از برخی مضامین نظیر طبیعت، عشق، عرفان، مسائل اجتماعی و… اشاره داشت که با الگو نهادن این مضامین به عنوان مقصد شعر، توانستهاند بر بسیاری از صنایع ادبی، عناصر شعر و قابلیت‌ها و استعدادهای نهفته و درونی شاعر در کنارهم قراردادن کلمات، مجموعه آثار ارزشمندی را به مخاطبان خود عرضه نمایند (محقق، ۱۳۸۸).
مضامین مورد استفاده شعرا نه تنها نشان از جایگاه آنها نزد شاعر و تبیین کننده مکنونات ذهنی و قلبی وی میباشند، بلکه با دارا بودن خاستگاه اجتماعی، توانستهاند همراه با زیبایی بیان در بین خیل زیادی از توده مردم از جایگاه رفیعی برخوردار باشند(شفیعی کدکنی،۱۳۸۰،۱۱۲).
از جمله این شعرای نامی که نه تنها در محدوده سرزمینی، بلکه در ورای این حدود و به دلیل زیبایی و گیرایی در سایر ملل طرفدارن زیادی را در برداشته باشند، میتوان به شعرایی همچون احمد غزالی و مولوی اشاره داشت. مولوی از برجستهترین شعرای سده هفتم هجری است که توانسته با سرایش اشعار با مضامین عارافانه با ایجاد سبک و روش خود در ادبیات غنی ایران زمین، الگوی ادبی سایر شعرا و ادیبات مبدل گردد (فرزاد، ۱۳۸۶،۴۲).
از طرفی در آثار احمد غزالی میتوان به دیدگاه های جامع و آرای غـزالی دربارهی عشق، عاشق، معشوق و ارتباط مـیان آن اشاره داشت. از اهمیت زاید الوصف آثار غزالی این است که سبک وی و نوع نگرش وی به عشق و عرفان بر آثار بعد از خود تأثیر بسیاری نهاده است (دشتی: ۵۳، ۱۳۸۸).
احمد غزالی در برخی از آثارش نظیر کتاب سوانح سعی در نشان دادن گوشه‌هایی از حقیقت عشق داشته است، امّا لحن کلام او اثر او را، از همان آغاز، در مقام یک اثر شاعرانه و استنباطی فردی و بیان‌ناپذیر از عشق و احوال روانی مترتّب بر آن معرفی می‌کند. او «عبارت» را در سخن خود به منزله «اشارت» به معانی متفاوت می‌شمارد که برای مخاطبی که ذوقش نبود ناشناخته می‌ماند و در سراسر کتاب عبارات اشارت گونه او با تصویر و آیه و حدیث و شعر آمیخته است تا شاید حجاب اشارتهای او را لطیف‌ترکند (چاوشی:۱۹۹، ۱۳۸۴).
اما، در طریقت مولوی، عشق سری است نهانی و اکسیری جاودانی از حسن و جمال بیمنتهای ربانی بر دل و جان آدمی آن چه بیش از هر چیز در این غزلیات شورانگیز برجستگی دارد و میتوان آن را محور معانی در اشعار مولوی دانست، شور و حال و نغمه و نالههایی است که از گوهر پاک «عشق» برآمده و آتش به همه عالم زده و دل و دین از همه هوشیاران ببرده است: «مطرب عشق عجبساز و نوایی دارد// نقش هر پرده که زد راه به جایی دارد».
صورت موزون و متعادل طریقت در واقع صورت یک شیوه ترتیبی مبنی بر عشق به خدا است با رعایت تمام آداب شریعت که به قول مولوی جایی تقلیل در طعام، اجتناب از زیادت کلام، احتراز از اختلاط با انام، التزام خلوت و عزلت در حد متعادل، کثرت صوم، قلّت نوم و ذکر علی‌الدوام از آنجمله آداب است (زرینکوب:۸۵، ۱۳۷۳).
از مهمترین و برجستهترین آثار احمد غزالی کتاب سوانح العشاق و از آثار مولوی میتوان به مثنوی معنوی اشاره داشت. تاکنون در رابطه با بررسی تطبیقی این دو کتاب به صورت پژوهشی صورت نگرفته و این پژوهش قصد داشته به این مطالعه بپردازد.
تاثیرپذیری دو شاعر پارسیگوی از همدیگر همواره زمینههایی را برای بررسی همانندی فراهم کرده است. به عبارت دیگر شعر فارسی در تمام دوره های تاریخی انعکاس دهنده واقعیتهای اجتماعی آن دوران به شمار میرفتهاند (حسین پور، ۱۳۸۴،۱۵).
به منظور انجام کار پژوهشی در رابطه با موضوع بررسی تطبیقی سوانح العشاق احمد غزالی و مثنوی معنوی مولوی، به بررسی و فیشبرداری از نمونه اشعار این دو شاعر و تفسیر آنها میپردازیم. روش گردآوری مطالب در این پایان نامه به این صورت است که مطالب که در پنج فصل گردآوری شده است که درفصل اول کلیات پژوهش بیان میشود. در فصل دوم آن به بررسی شرایط فرهنگی، اجتماعی و سیاسی روزگار غزالی و مولوی پرداخته میشود. در فصل سوم به موضوع احوال و اندیشه ها و آثار غزالی و مولوی پرداخته شده است. سپس در فصل چهارم عاشقانهها و عارفانهها در اندیشه مولوی و احمد غزالی بیان شده است ودر فصل پنجم بررسی جایگاه عشق در اندیشه مولوی و احمد غزالی و نتیجهگیری بیان میشود.
فصل اول
((کلیات پژوهش))
بیان مسأله اساسی پژوهش:
یکی از ارکان مهم ارزیابی سطح غنای ادبی آثار مشاهیر ادبیات فارسی، بررسی ماهیت و سرشت اندیشه های آنان که در آثارایشان تجلی یافته است، میباشد که این خود میتواند در برگیرنده مراتب دیدگاه های شخصی شاعر در رابطه با روابط اجتماعی، علائق و سلائق و.. و یا زاویه دیدگاه منتقدانه وی درباره مسائل اجتماعی پیرامون، مضامین دینی، عرفانی، عشق، فلسفه و… باشد. بنابراین ارزیابی این دیدگاه ها خود میتواند در ایجاد یک پیش زمینه از اثر خلق شده توسط شاعر بسیار ارزشمند باشد. در این بین، مقایسه تطبیقی اندیشه ها و تفکرات شاعران هم عصر و یا در اعصار مختلف با توجه به سبک و سیاق تبیین آثار از دیگر مسائلی است که میتواند در ایجاد یک تصویر کامل از سطح شباهتها و تفاوتهای سبکی و نگارشی در آثار این شعرا مد نظر قرارداشته باشد.
نگاهی به پژوهشهای انجام‌شده درباره مقایسه اندیشه های احمد غزالی در سوانح العشاق با ...
