(مثنوی، دفتر دوم، بیت ۱۳۵۰)
اسب داند بانگ و بوی شیر را گرچه حیوان است إلا نادرا
(مثنوی، دفتر سوم، بیت ۳۶۱۹
گفت:‌آری بُد فراق، إلّا سفر بود بر من بس مبارک، مژده ور
(مثنوی، دفترچهارم، بیت ۱۷۴۰)
« و به هیچ حال از آدمی به جز انبیاء در این حال صفت نگردد إلّا اندر وی عاریت باشد، و آن به جز حالت سکر نباشد. »
(درویش گنج بخش، گزیده کشف المحجوب، توضیح عابدی، ص ۱۴۲)
«مرا از روی دنیا از کسی طمع نباشد، إلّا از روی متابعت که پیغامبر هدیه قبول کرد. »
(مقالات شمس، ویرایش جعفر مدرس صادقی، ص ۱۴۱)
«خاطر او به دنیا وی نکشیده باشد و التفات نکرده إلّا اکنون،‌از جهت من، صدبار دریغ خورده باشد.»
(مقالات شمس، ویرایش جعفر مدرس صادقی، ص ۱۴۱)
«میلم از اول با تو قوی بود، إلّا می دیدم در مطلع سخت که آن وقت قابل نبودی این رموز را »
(مقالات شمس، ویرایش جعفر مدرس صادقی ص ۲۳۹)
حرفهای ربط مرکب که با «إلّا» ساخته می شود. ^[۶۰]
۱-إلّا که (إلّا و إلّآ تا)
۲-و إلّا (و إلّا که)
در زیر به شرح آنها با مثال می پردازیم.
۱-« إلّا که » حرف ربط مرکب برای استداراک

« و متوضای عظیم بزرگ و چنان نیکو ساخته که به از آن نباشد؛ إلّا که سنگ آید که عمارت کرده اند همه سیاه است و از آن میافارقین رسیده» (سفرنامه ناصر خسرو، به کوشش دکتر ناصر زرین پور، ص ۱۲)
هین مپر إلّا که با پرهای شیخ تا ببینی عون و لشکرهای شیخ
(مثنوی، دفتر چهارم، بیت ۵۴۴)
نیم دانش دست او را بسته کرد جان بُبرد إلّا که خود را خسته کرد
(مثنوی، دفتر چهارم،‌بیت ۲۱۳۳)
« چنانکه گروهی اندر سماع بیهوش شوند و گروهی هلاک گردند، و هیچ کس نباشد إلّا که طبع او از حد اعتدال بیرون شود و این را برهان ظاهر است. »
(درویش گنج بخش، گزیده کشف المحجوب، توضیح عابدی، ص ۲۳۲)
یادآوری ۱-« إلّا که» گاه برای اضراب است مترادف بلکه
تو دانی کز فرود دور گردون مخیر نیست کس إلا که مجبور ^[۶۱]
یادآوری ۲- « إلّا تا » نیز بجای « إلّا که» برای شرط به کار رفته است مانند‌:‌
« دوست من است إلّا تا خاموش است، چون سخن گفتا نی »
(مقالات شمس تبریزی، ویرایش جعفر مدرس صادقی، ص ۱۴۱)
۲-« و إلّا » حرف ربط مرکب برای استدراک مترادف « وگرنه » و « جز آنکه‌»
الف- بمعنی اگر نه
و آن ده گز که ذکر می رود، به بصره برعمودی با دید آید که را قایم کرده باشند، یا به دیواری، و إلّا اگر این هامون بُود و نه بلندی بُوَد، عظیم دور برود. (سفرنامه به کوشش دکتر نادر وزین، ص ۱۱۲)
که پادشاه چون نیکوخوی بود، جز طریق عدل و راستی که از مقتضیات اوست نسپرد و إلّا سنت محبوب و شرعتِ مرغوب ننهد.
(مرزبان نامه، به کوشش دکتر خطیب رهبر، ص ۴۶)
و بحقیقت مرا اجل اینجا آورد، و إلّا من چه مانم بصحبت شیر؟
(کلیله و دمنه، تصحیح مینوی، ص ۱۰۵)
و نصیحت فرمود که به هیچ وجه قصد هیچ جانور نکنی و إلّا بمیوه افطار روا نداری که اختیار مطعوم بر مطعوم نتیجه حرص جاهلان است.
(مرزبان نامه، به کوشش دکتر خطیب رهبر، ص ۶۴)
ب- به معنی « جز آنکه»
و به سمع پادشاه رسانید که شوهرش معبّریست سخت حادق و صاحب فراست، أمّا از غایت ضنّت در خواب گزاردن کاهل باشد و إلّا بزخم چوب و دشنام در کار نیاید و تن در تعبیر در ندهد.
(مرزبان نامه، به کوشش خطیب رهبر، ص ۵۷۸ )
ترا به کشتنی کشم که هیچ گناهکار را نکشته اند، که ترا گناهی است بزرگ، و إلّا توبه کنی و به دین أجداد و آبای خویش بازآیی تا عفویابی. (تاریخ بیهقی به کوشش خطیب رهبر، ج۲، ص ۴۷۴)
یادآوری = « إلّا آنکه» شبه حرف ربط است برای استدراک مترادف لیکن
و هیچ کس حقیقت آن ندانست، إلّا آنکه گفتند که از جنوب از کوهی می آید که آن را جبل القمر گویند. (سفرنامه ناصر خسرو، به کوشش دکتر نادر وزین پور ،۴۸ )
و گفتند در این قصر دوازده هزار خادم اجری خوار، است، زنان و کنیزکان خود که داند، إلّا آنکه گفتند سی هزار آدمی در آن قصر باشد.
و ابوالقاسم برمکی مرد فاضل و دانایی بود إلّا آنکه بخل برأخلاق او استیلاء داشت. ^[۶۲](ترجمه تاریخ یمینی ص ۱۹۹)
همان طور که در مثالهای بالا مشاهده شد إلّا در زبان فارسی به دو معنای استثناء و استدراک به کار می رود إما در زبان عربی علاوه بر استثناء که معنای اصلی آن است گاهی وصفیه است و گاهی عاطفه و گاهی زائده می باشد.
أمّا
«أمّا» بفتح همزه و تشدید میم یکی دیگر از الفاظ مرکبّه شمرده می شود و در پاره ای از موارد میم أوّل به یاء تبدیل می شود. ^[۶۳]و به طور کلی این لفظ در زبان عربی مفید سه معنی است :‌^[۶۴]
۱-شرطیت
۲-تفصیل ( و این اصل معنای آن است .)
۳-تأکید