تصویر­۸۱ – ۳٫ نمونه ­ای کتیبه به­خط نستعلیق، ورودی ایوان طلا به طرف دارالسعاده، مجموعه زیارتی امام رضا­(ع)، مأخذ­تصویر: نگارنده، مهر ۱۳۹۳٫
تصویر­۸۲– ۳٫ رعایت کرسی­بندی در کتیبه نستعلیق، استفاده از چهار کرسی اصلی جهت توازن حروف.
تصویر­۸۳ – ۳٫ نمونه ­ای الواح ترنجی، خط رقاع آمیخته به­ثلث، ایوان طلای صحن نو، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی.
تصویر­۸۴– ۳٫ استفاده از کرسی­بندی بیشتر نسبت به­کتیبه­های افقی طوماری و قاب­بندی.
۳ – ۵ جمع­بندی
خوشنویسی در هنر اسلامی، به­خصوص در ابنیه دارای جایگاه ویژه­ای می­باشد، به­ طوری­که بهترین نمودهای آن در اماکن مقدس، مجموعه­های زیارتی و مساجد دیده می­ شود. خطوط به­کار رفته در کتیبه­های مجموعه زیارتی امام رضا ­(ع)، با داشتن تنوع و زیبایی دارای نوعی وحدت می­باشند که مشخصه هنر اسلامی است. در تمامی­کتیبه­های به­کار رفته در این مجموعه زیارتی عوامل بصری نظیر تعادل، آهنگ­بصری، تباین، ر­نگ­، ترکیب­بندی و … دیده می­ شود که وجود این عوامل باعث ایجاد زیبایی و پیام شده است، به­ طوری­که اگر بیننده قادر به خواندن متن کتیبه نباشد، می ­تواند جلوه­های بصری آن را درک نماید. بسیاری از کتیبه­های این مجموعه زیارتی توسط هنرمندان نامی و برجسته­ای چون بایسنغر میرزا، محمد­رضا امامی­اصفهانی، محمد­حسین شهید­المشهدی، محمد الموسوی صنیع­التولیه، محمد­حسین موحد و … به ­وجود آمده است، با نگریستن به­کتیبه­های ایجاد شده توسط این هنرمندان می­توان به­سواد بصری و توانمندی آ­نها در خوشنویسی برای خلق این آثار پی برد. اما در برخی از کتیبه­ها­ی دیگر این مجموعه،که توسط هنرمندانی کم­تجربه در خط ایجاد شده است، به اصول و قواعد خوشنویسی کمتر توجه شده است. این مورد در بخشی ازکتیبه­های ثلث پس از صفویه تا دوره معاصر کاملاً مشهود می­باشد، اما باز هم با بررسی این دست از کتیبه­ها می­توان دریافت که این هنرمندان نیز با در نظر گرفتن اصول و قوانین بصری در ایجاد کتیبه­ها کوشیده­اند و اگر خط آنها از نظر قوانین خوشنویسی دارای ضعف بوده است اما با دید بصری و تجربه­ای که بر اثر مشاهده کسب کرده بودند کتیبه­هایی را ایجاد کرده ­اند که همگی دارای قوانین و جلوه­های بصری می­باشد. در بررسی کتیبه­های این مجموعه زیارتی مهم­ترین کیفیت بصری که به­آن بسیار توجه شده است، آهنگ ­بصری می­باشد که در اکثر­کتیبه­های کارشده با خطوط مختلف، دیده می­ شود. هم­چنین توجه به­تعادل و ترکیب­بندی نیز بسیار مشهود می­باشد. از بیشترین ترکیب­بندی­های مورد استفاده در­کتیبه­های مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع)، توجه به­ترکیب­بندی عمودی، متقاطع و مثلث می­باشد که در اکثر­کتیبه­های طوماری و قاب­بندی دیده می­ شود. وجود این ترکیبات در­کتیبه­ها کیفیتی ایستا، مستحکم و سازنده را ایجاد نموده و معرف روحیه­ای مثبت در کل کتیبه است. همچنین در کتیبه­هایی که در قالب الواح و به­خط نستعلیق و ثلث نگاشته شده ­اند، به­علت ساختار­کلی قاب کتیبه، ترکیب­بندی دایره و منحنی نیز مشاهده می­ شود و در­آن چشم با حرکت نرم و سیّالی در سطح کتیبه به­حرکت در­آمده، به­ طوری­که هماهنگی از حروف نوشتاری حاصل شده است. در مجموع هنرمند کتیبه­نویس با در نظر داشتن ویژگی­هایی که در دل حروف نهفته است و استفاده از قابلیت ­های آن، در خلق تأثیرات و پیام بصری کتیبه­ها کوشیده است.

فصل چهارم
نتیجه ­گیری
۴ – ۱ مبحث
با قرارگیری مضجع مبارک علی بن موسی الرضا (ع) در شهر نوغان از ناحیه توس، درنزدیکی روستای سناباد، به­مرور زمان و در دوره­ های متمادی تاریخ به­احداث این شهر جامه عمل پوشانده شد و بر ارزش و اعتبار آن افزوده گردید، به­ طوری­که نام این شهر به­مشهد الرضا ­تغییر یافت، به­مرور بر شیعیان این شهر اضافه گشت و شهر مشهد هویت تاریخی خود را از این حادثه کسب نمود. این مضجع مبارک در ادوار مختلف تاریخ دستخوش بازسازی و مرمت­هایی شد و به­تدریج به­مجموعه ­ای عظیم مبدل گردید که علاوه بر جنبه عرفانی و مذهبی که دارا بود، در بر­گیرنده معماری، عناصر­تزیینی و ترصیعی نیز شد. در طول این روند تاریخی اماکن متبرکه زیادی نظیر صحن­ها، رواق­ها، مساجد، مدارس، مقبره­ها و … به­این مکان اضافه شد، به­ طوری­که ­همچنان مرمت و سازندگی درآن ادامه دارد. با نگاه در این مجموعه زیارتی نمونه­های تمام عیار از هنرهای مختلف از دوره­ های متمادی تاریخ در آن مشاهده می­ شود. هنر خوشنویسی که یکی از ارکان مهم در معماری اسلامی محسوب می­گردد، به­خدمت تزیینات در­آمده و نمودهای گوناگون آن در قالب کتیبه از سده­های مختلف در این مکان نقش بسته است. این کتیبه­ها با در برداشتن جنبه­ های محتوایی و ویژگی­های بصری که شامل می­شوند دارای پیام بوده و­ خصوصیات مختلفی را در بر می­گیرند، به­یقین می­توان گفت استفاده از کیفیات بصری، ویژگی حروف، ترکیب خطوط، اشکال و گونه­ های مختلف کتیبه­ها در بخش­های متعددی از اماکن متبرکه این مکان مقدس جلوه خاصی را پدید آورده­، به­ طوری­که درک هنری وشهود تجربی خوشنویسان و کتیبه­نگاران این مجموعه را نمایان می­سازند. خطوط متنوعی در ایجاد کتیبه­های مجموعه زیارتی امام رضا (ع) به­کاررفته است، یکی از بیشترین خطوط مورد استفاده در این کتیبه­ها، خط ثلث می­باشد که بهترین نمونه­های آن مربوط به­دوره تیموری و صفویه بوده و توسط هنرمندان برجسته­ای چون بایسنغر میرزا و محمدرضا امامی اصفهانی کار شده است. روند استفاده از این خط در دوران قاجار و پس از آن تنزل نمود، بخشی از مهم­ترین دلایل این تنزل، نبود اساتید طراز اول ثلث­نویس، اهمّیّت یافتن خط نستعلیق، حمایت نکردن مناسب حکام از هنرمندان و دورشدن از پایگاه خط ثلث یعنی ترکیه عثمانی بوده است. البته نمونه­های مناسبی از این خط در دوران قاجار توسط هنرمندانی چون: محمد حسین شهید­المشهدی در این مجموعه وجود دارد که از اصول و زیبایی خاصی برخوردار است، نمونه­های خوبی نیز از دوره معاصر توسط هنرمندانی نظیر: حبیب الله فضایلی و محمد حسین موحد ایجاد شده است که در این مکان مشاهده می­ شود. از جمله خطوط دیگری که در این مجموعه زیاد مشاهده می­ شود، خط کوفی می­باشد که انواع متفاوتی از آن مانند: کوفی ساده، تزیینی و بنایی استفاده شده است. همچنین قلم نستعلیق نیز در ایجاد کتیبه­های این مجموعه کاربرد داشته است، اما به­علت شکل ساختاری که در این خط نهفته است، روند استفاده از آن در کتیبه­نگاری به­نسبت ثلث و کوفی کمتر می­باشد. دوره شکوفایی و استفاده بیشتر از این خط، قاجار بوده است و استفاده از آن تا دوره معاصر دیده می­ شود. بیشترین کاربرد آن نیز در متون و اشعار فارسی بوده و اغلب بر سنگ و گاه بر کاشی نقش بسته است. از جمله هنرمندانی که به­قلم نستعلیق در این مجموعه کتیبه­هایی ایجاد نموده ­اند، افرادی نظیر: محمد­الموسوی صنیع­التولیه، محمد حسن رضوان، حسین موسوی نقاش­باشی، رجب­علی خادم مشهدی، محمد علی رضوی و غلام­حسین کیمیا قلم می­باشند. علاوه بر خطوط نام برده، اقلام دیگری چون: رقاع، نسخ، محقق، تعلیق و طغرا نیز در این مجموعه کار شده است که البته کاربرد این خطوط به­نسبت قلم­های ثلث، کوفی و نستعلیق بسیار کمتر می­باشد و اغلب از این­دست خطوط در­کتیبه­نگاری استفاده نمی­ شود، اما در برخی موارد بسیار محدود،کاربرد این خطوط در کتیبه­نگاری مشاهده می­ شود.
در این پایان نامه، کتیبه­ها از منظرهای مختلفی مانند: محتوا، نوع خط، شکل و قالب کلی، ترکیب خط در کتیبه، مواد و مصالح و رنگ بررسی شده است و خصوصیات شاخصی از آنها به­عنوان بخشی از قابلیت ­های بصری کتیبه­ها معرفی گردیده است. علاوه بر آن با در نظر گرفتن حروف و کلمات مورد استفاده در کتیبه­ها به­عنوان عناصر بصری، با توجه به­چیدمان و ترکیب این حروف، ویژگی­های متفاوتی از کیفیات بصری نظیر: آهنگ­، تعادل، تباین، ترکیب­بندی و تناسب­، مورد مطالعه قرار گرفته و همچنین ویژگی حروف به­­کار رفته در این کتیبه­ها بازشناسی شده و بخشی از قابلیت ­های بصری کتیبه­ها تحلیل شده است.
۴ – ۲ نتیجه
در این رساله سعی شده است­، براساس پژوهش میدانی و داده ­های کتابخانه­ای بخش مهمی از قابلیت ­های بصری کتیبه­های مجموعه زیارتی امام رضا (ع) بررسی شود. هدف اصلی این پایان نامه شناسایی قابلیت ­های بصری کتیبه­های این مجموعه زیارتی است، بر این اساس سوالاتی مطرح شده است که با پاسخ­گویی به آنها می­توان به­این هدف دست یافت. یکی از سوالاتی که در این راستا آمده­، این مورد است که کتیبه­های مجموعه زیارتی امام رضا (ع) از منظر محتوا به­چند دسته کلی تقسیم می­شوند؟ با توجه به­مطالعات انجام شده می­توان عنوان کرد که کتیبه­های کار شده در این مجموعه زیارتی، به­دسته­های مذهبی، احداثیه و مذهبی – احداثیه تقسیم می­گردند. در دسته­بندی مذهبی کتیبه­ها، با ­­چهار دسته کلی مواجه هستیم که شامل: آیات قرآن، که بیشترین کاربرد را در دسته مذهبی دارد و بیشتر شامل: آیات شریفه­ای از سوره­های­ مبارکه­ ­توحید، بقره، دهر، عمّ، جمعه، نور، والعصر، نوح، المزمل، کوثر، نصر، حشر، قدر، آل­عمران، فجر، فاطر، اللیل، یس، ممتحنه­، دهر­، انبیاء­، توبه، جن، اعراف و مائده است که به­میزان متفاوتی از سوره­ها و از یک یا چند آیه و یا­ کل سوره در یک کتیبه استفاده شده است و بر اصولی چون توحید و یگانگی، برپایی نماز، مغفرت و شفقت خداوند و صراط­مستقیم اشاره دارند. دسته دوم از کتیبه­های مذهبی شامل احادیث می­باشند که روند استفاده از آن در دوره صفویه به­علت رسمی شدن مذهب تشیع در ایران زیاد شد و تا دوره معاصر کاربرد داشته است و بیشتر دربردارنده­ی احادیثی منقول از پیامبر اکرم­ (ص) و ائمه اطهار­(ع) می­باشند. سومین دسته از کتیبه­های مذهبی، ادعیه و تذکره­ها است که دربردارنده­ی اسماء­الله و اسامی ائمه می­باشند. از آنجایی­که تکرار اسماء­الله نوعی ذکر محسوب می­ شود و با توجه به­این مورد که اسماء­الله و اسامی ائمه­ شیعه همواره در ادعیه وجود دارد، این موارد در این دسته قرار گرفته و علاوه بر آن ادعیه­هایی نظیر: دعای کمیل، توسل و نادعلی نیز در دسته ادعیه و تذکره­ها آمده است. دسته بعدی از کتیبه­های مذهبی شامل ابیات شعر می­باشند که اشعاری در مدح بزرگان دین وستایش ایزد را در­بر­میگیرند و بیشتر این اشعار، به­خط نستعلیق و بر سنگ نوشته شده است. استفاده از این موارد مذهبی عاملی برای حضور قلب و آرامش بیشتر عابد به­هنگام زیارت می­گردد. از دیگر مواردی که در دسته­بندی محتوایی قرار دارد، کتیبه­های احداثیه است که دارای ارزش تاریخی بوده و در بردارنده اطلاعات مستندی می­باشند که پژوهشگران را در پی بردن به­تاریخ معماری یک بنا هدایت کرده و به­ صورت مستقیم و یا غیر مستقیم این اطلاعات را در برداشته و گاه در قالب ابیات شعر عنوان می­گردند، کتیبه­های مذهبی – احداثیه نیز بخش دیگری از کتیبه­های این مجموعه زیارتی را شامل می­شوند که ترکیبی از متن مذهبی و بخش احداثیه آن است. این کتیبه­ها شامل دو دسته می­باشند، در برخی از این کتیبه­ها گاه آیه­ای از قرآن در ابتدای کتیبه آمده است و کل متن به­جنبه احداثیه بنا تأکید دارد و دسته دیگر آن شامل کتیبه­هایی می­باشد که متن اصلی آن، شامل آیاتی از قرآن یا متنی مذهبی بوده و در انتها موارد احداثیه بنا که شامل تاریخ ساخت، نام هنرمند و غیره می­ شود، بر کتیبه نوشته شده است.
در این رساله سوال دیگری، مبنی بر اینکه کتیبه­های مجموعه زیارتی امام رضا (ع) از نظر قالب و شکل کلی، چه دسته­هایی را شامل می­شوند، مطرح گردیده است که در پاسخ به­آن می­توان گفت: این کتیبه­ها از نظر قالب و شکل کلی به­دسته­های طوماری، قاب­بندی و الواح تقسیم می­گردند که هریک دارای ویژگی­های به­خصوصی می­باشند. بیشتر کتیبه­های کار شده در این مکان دارای قالب و شکل طوماری بوده که اغلب در پیشانی ایوان­ها، ورودی بنا، ساقه گنبد، اطراف محراب و… گاه به­ صورت افقی و گاه پیرامون ایوان در جهات افقی و عمودی نصب شده ­اند، در این کتیبه­ها نسبت اندازه قلم طوری در نظر گرفته شده است که از فاصله دور خوانده شود. اغلب کتیبه­های طوماری مجموعه زیارتی امام رضا (ع) به­خط ثلث می­باشند که در بیشتر موارد خط ثلث در کنار خط فرعی دیگر که اغلب، کوفی است کار شده است. علاوه بر آن در این مجموعه کتیبه­های طوماری که به­خطوط کوفی و نستعلیق نگاشته شده است، نیز پس از خط ثلث بیشترین کاربرد را دارا می­باشند. کتیبه­های طوماری کوفی در بیشتر موارد جنبه فرعی به­خود گرفته و در کنار قلم ثلث آمده است، بیشترکتیبه­های طوماری نستعلیق نیز، با دربر­داشتن محتوای احداثیه بر سنگ کار شده است. علاوه بر آن کتیبه­های طوماری دیگری نیز برگرفته از خطوط رقاع، نسخ و تعلیق در این مکان وجود داردکه نسبت به­خطوط عنوان شده دارای کاربرد بسیار کمی می­باشند. در نگارش کتیبه­های طوماری که به­قلم ثلث و کوفی است، نوعی طراحی حروف برگرفته از قابلیت استفاده از حروف عمود، گردی­ها و فضاهای شکل گرفته درکتیبه­ها دیده می­ شود، به­ طوری­که در اکثر این کتیبه­ها حروف عمودی آن به­ دلیل تطابق با عرض کتیبه، کشیده­تر از حالت اصلی در نظر گرفته شده­ است. همچنین در­کتیبه­های طوماری که با خطوط رقاع، نسخ، تعلیق و نستعلیق نوشته شده است، روند استفاده از ویژگی­ حروف گرد نیز دیده می­ شود که در­ چشم­نوازی این کتیبه­ها کمک زیادی داشته است. کتیبه­های قاب­بندی، یکی دیگر از قالب­هایی است که در این مجموعه کار شده است که بیشتر به­ صورت مربع و مستطیل­شکل می­باشد و اغلب مانند نقشی تزیینی و به­ صورت مکرر بر ازاره­ها نقش­بسته است، محتوای این کتیبه­ها مذهبی است و در آن اندازه قلم مانند کتیبه­های طوماری چندان در نظر گرفته نشده است، به­ طوری که کاربرد اصلی این نوع از کتیبه­ها اغلب جهت ترصیع بنا است و بیشترین خط مورد استفاده در آن، خط کوفی و ثلث می­باشد. کتیبه­های کوفی بنایی که به­وفور در این مجموعه کار شده است در دسته قاب­بندی قرار می­گیرد، همچنین قاب­بندی­های ترکیبی از خط ثلث و کوفی نیز در این مکان مشاهده می­ شود. از خط نستعلیق نیز در این قاب بندی­ها استفاده شده است. از قالب­های دیگر کار شده در این مجموعه، الواح می­باشد که در اشکال ترنجی، شمسه­ای و هندسی کار شده است. کاربرد این دسته نیز مانند کتیبه­های قاب­بندی جهت ترصیع بنا بوده و روند خوانده­ شدن خط در این­گونه از کتیبه­ها در درجه دوم قرار دارد، در بعضی از این الواح­، کرسی خط با توجه به­شکل قاب کتیبه تغییر­کرده و حروف در داخل آن ترکیب شده ­اند. بیشترین خطوط مورد استفاده در الواح، ثلث، کوفی و نستعلیق است­. در قالب الواح ترنجی، از شکل ترنج به­عنوان قالب کلی استفاده شده و متن، داخل این ترنج نوشته شده است. تعداد بسیار زیادی از این­دست­ کتیبه­ها که اغلب به­ صورت تک­کلمه و یا جمله­ای کوتاه که داخل ترنج نوشته شده، در این مجموعه مشاهده می­ شود. در الواح شمسه­ای، متن اغلب در داخل ترکیب و یا قابی از دایره و یا بیضی جای گرفته است. به­ طور معمول از آیات قرآن، شهادتین و یا اسماء­الله برای این الواح استفاده شده است. دسته دیگر از این لوح­ها، شامل الواح هندسی می­باشد که در آن نوشته داخل نقوش یا قاب هندسی قرار گرفته است، کاربرد این الواح به­نسبت لوح­های ترنجی و شمسه­ای کمتر می­باشد که یکی از دلایل آن نیز، عدم انطباق خطوط ثلث و نستعلیق با این الواح هندسی است.
سوال دیگری که در این راستا مطرح میگردد، این مورد است که کتیبه­های مجموعه زیارتی امام رضا (ع) از نظر ترکیب خط در کتیبه، به­چند بخش تقسیم می­شوند؟ بر این اساس می­توان عنوان کرد که این کتیبه­ها از نظر ترکیب خط در کتیبه به­گونه­ های تک­سطری، مادر و بچه، طوماری دوطبقه و سه طبقه و کمربندی تقسیم شده است. در کتیبه­هایی که به­ صورت تک­سطری در این مجموعه کار شده است، از یک خط کرسی استفاده شده و بیشتر با خطوطی چون: ثلث، کوفی و نستعلیق شکل گرفته­اند و در آنها مانند برخی ازکتیبه­ها، دیگر حروفی نظیر: الف­ها، حرکت اول لام و کاف را بلندتر از حد معمول نگرفته­اند. اما کتیبه­های دیگری که با عنوان دو­طبقه و سه­طبقه مطرح می­شوند، دارای دو و یا سه کرسی بوده و استفاده از این کتیبه­ها نسبت به­کتیبه­های تک­سطری در این مجموعه بیشتر مشاهده می­ شود. درکتیبه­های طوماری دو­طبقه و سه­طبقه بیشتر از خطی اصلی در کنار خطی فرعی استفاده شده است. بیشترین خط به­کار رفته در این کتیبه­ها ثلث جلی می­باشد که اغلب در ترکیب با کوفی خفی کار شده است. کتیبه­های مادر و بچه نیز بخش دیگری از این مجموعه را در برمی گیرند، که در آن متن اصلی با خطی درشت­تر نوشته شده و متنی با خط و رنگ دیگر در بالای خط اصلی قرار گرفته است. علت استفاده از آن نیز، جهت پر کردن فضای خلوت بالای کتیبه به­جهت ایجاد تعادل در کتیبه می­باشد. کتیبه­های دو طبقه­ای که اغلب به­ صورت مادر و بچه آمده است، از دوره تیموری در این مجموعه کار شده و در دوره صفویه به­جای خط خفی بالای کتیبه از کرسی سوم استفاده شده است. استفاده از کتیبه­های دوطبقه و سه­طبقه در دوره معاصر ادامه پیدا کرده است. به­عنوان نمونه می­توان کتیبه­های صحن جمهوری اسلامی و کوثر را نام برد که در دوره معاصر و به­رقم محمد حسین موحد ایجاد شده ­اند و اغلب به­ صورت دو طبقه و مادرو بچه کار شده است. دسته دیگر کتیبه­های کمربندی هستند که با حروف کشیده­ای مانند: یاء معکوس، عرض کتیبه به­دو یا سه قسمت تقسیم شده است و خصوصیاتی مانند کتیبه­های دو­طبقه و سه­طبقه دارند. اغلب کتیبه­های کمربندی در این مجموعه به­ صورت دو­طبقه نوشته شده است که به­ طور معمول سه نوع دسته­بندی از آن در این مجموعه مشاهده می­ شود، گاه حرف کشیده طوری قرار گرفته است که قاب کتیبه به­دو قسمت مساوی تقسیم شده است، گاه فضای بیشتری در قسمت پایین و فضای کمتری در قسمت بالای کمربندی ایجاد شده است و گاه این روند برعکس بوده­، به­ طوری­که قسمت پایین دارای فضای کمتر و قسمت بالای آن دارای فضای بیشتری می­باشد.
علاوه بر موارد عنوان شده، سوال دیگری مبنی بر اینکه از چه مصالحی در ساخت این کتیبه­ها استفاده شده است نیز مطرح شده­، که در پاسخ به­آن می­توان گفت: علاوه بر جنبه تزیینی و زیباسازی که در کتیبه­های این مجموعه مشاهده می­ شود، رعایت استحکام و مقاومت بخشیدن به­بنا نیز در نظر گرفته شده است. بدین منظور از مواد مختلفی نظیر: کاشی، آجر، سنگ، گچ و فلزات استفاده شده. در این میان کاشی دارای کاربرد بیشتری بوده که نمونه­های متفاوت آن از جمله؛ کاشی معرق، هفت­رنگ، زیر­رنگی، زرین­فام و معقلی ­مشاهده می­ شود. روند استفاده از کاشی معرق و هفت­رنگ، ­نسبت به­انواع دیگر آن بیشتر بوده و تا به­امروز نیز کاربرد داشته است، بیشترین نمودهای آن در­ ازاره­ها، پیشانی ایوان­ها، ورودی بنا، گنبد و… ­بوده است، پس از کاشی، مصالح دیگری چون: سنگ­، آجر و گچ، کاربرد زیادی در این مجموعه داشته است. ازچوب، فلزاتی نظیر ورقه­های مینای طلا­، نقره و آیینه نیز برای ساخت این کتیبه­ها استفاده شده است که دارای نمودهای مختلفی از زیبایی و گاه استحکام می­باشند.
علاوه بر مواردی که در پاسخ به­سوالات مطرح شده عنوان شد­، عوامل دیگری نظیر ویژگی­های حروف به­کار­رفته در کتیبه­ها در ایجاد قابلیت ­های بصری، در این مجموعه زیارتی نقش تعیین­کننده ­ای دارند. بر این اساس سوالی مطرح گردیده است، مبنی بر اینکه حروف به­کار رفته در کتیبه­های مجموعه زیارتی امام رضا (ع) چه ویژگی­های بصری را شامل می­شوند؟ در پاسخ به­این سوال می­توان عنوان کرد که حروف در خوشنویسی به­لحاظ تأثیر­گذاری بصری به­چهار دسته کلی تقسیم شده است که شامل­: حروف­کشیده (مدات)، گرد­اندام­ها، حروف­کوتاه و افراشته­ها (حروف عمودی) می­شوند که دارای نقش تأثیر­گذاری در کیفیات­بصری و پیام موجود در کتیبه­ها می­باشند، به­ طور­کلی ویژگی­های حروف و چیدمان آنها در کنار هم، برخی مبانی بصری مانند: آهنگ، تعادل، تباین و تناسب را ایجاد کرده است، همچنین این ویژگی­ها در نوع ترکیب­بندی و رابطه حروف نیز تأثیراتی را داشته است. می­توان گفت: در اکثر کتیبه­های طوماری که به­خط ثلث و یا کوفی شکل گرفته­اند، از خاصیت حروف افراشته استفاده شده است و با به­ کارگیری حروف عمودی به­ صورت افراشته مانند: الف­ها، حرکت اول لام و حرکت اول کاف و قرارگیری آنها در کنار یکدیگر، نوعی آهنگ بصری متناوب در این­دست از کتیبه­ها ایجاد شده است، همچنین با توجه به­چیدمان این حروف در کنار یکدیگر تعادل، تباین و ترکیب­بندی­های عمودی و متقاطع شکل گرفته است که بخشی از خصوصیات کتیبه های طوماری و قاب­بندی شده این مجموعه را شامل می­شوند. علاوه بر آن، قرارگیری متوالی حروف گرداندام در کنار یکدیگر در قلم­هایی که دارای دور می­باشند مانند: ثلث، تعلیق و نستعلیق، نیز سبب ایجاد آهنگ بصری در کتیبه­ها شده است، در بسیاری از الواح شمسه و ترنجی از خاصیت حروف گرد­اندام استفاده شده و داخل کتیبه، ترکیب­بندی منحنی ایجاد شده است. همچنین در برخی از کتیبه­ها، با بهره گرفتن از انتهای نوک تیز حروف کوتاه و یا گرد اندام، توالی ایجاد شده است و جهت دید را به­طرف بالای کتیبه سوق می­دهد. در بعضی از کتیبه­ها نیز با بهره گرفتن از خاصیت فضای منفی حروف، در ترکیب کتیبه هماهنگی ایجاد شده و در برخی موارد، با پر­کردن فضای خالی حروفی مانند «ص» با رنگی متفاوت از متن کتیبه، تأثیرات بصری ایجاد شده است. استفاده از حروف کشیده نیز در کتیبه­های ثلث و نستعلیق در ایجاد آهنگ بصری، تعادل و تباین تأثیر زیادی داشته است، به­عنوان مثال: کاربرد کمربند کشیده حرف یاء که مانند تکیه­گاهی حروف را دربر­گرفته، سبب ایجاد تعادل در کتیبه شده است. به­ طور کلی با بهره گرفتن از ویژگی­هایی که در دل حروف نهفته است، تأثیرات و کیفیت­های بصری زیادی در کتیبه­ها ایجاد گردیده است.
با توجه به­موارد مطرح شده در پاسخ به­این سوال که کتیبه­های مجموعه زیارتی امام رضا (ع) از نظر قابلیت ­های بصری چه ویژگی­هایی دارند؟ می­توان گفت: به­ طور­کلی با بررسی در گونه­ های مختلف کتیبه­های این مجموعه زیارتی و تحلیل ساختار آنها این نتیجه حاصل می­ شود که بخش عظیمی از کتیبه­های این مجموعه زیارتی با حفظ اصول و قوانین، بهره­ گیری از الفبای هنرهای تجسمی و دید منطقی، ایجاد شده ­اند. به­ طوری­که می­توان قابلیت ­های مختلف این کتیبه­ها را از منظر قالب و شکل کلی­، ترکیب خط در کتیبه و ویژگی­های حروف آن بیان کرد و علاوه بر آن با تحلیل ساختار این کتیبه­ها، کیفیت­های بصری موجود در آنها را شناسایی نمود. زیرا این کیفیات و خصوصیات مطرح شده، نقش تعیین­کننده ­ای در قابلیت ­های بصری این کتیبه­ها دارند و با بررسی ساختار این­کتیبه­ها می­توان به­هندسه مبنایی آن دست یافت.
در کتیبه­های مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، با بهره­ گیری از حروف و کلمات مختلفی از خوشنویسی­، ترکیب این حروف در کنار یکدیگر، کیفیت­های بصری ایجاد شده است که نمودهایی از هنرهای تجسمی را دارا می­باشند. از جمله کیفیات بصری که در اکثر کتیبه­های طوماری، قاب­بندی و الواح مشاهده می­ شود، آهنگ بصری می­باشد که با تکرار با قاعده­ی حروف در کنار یکدیگر ایجاد شده است. این مفهوم بصری در اکثر کتیبه­های ثلث و کوفی بنایی به­علت استفاده از افراشته­ها و استفاده از حروف گرد­اندام در خطوطی که دارای دور می­باشند، مانند: کوفی تزیینی، ثلث، نسخ، تعلیق و نستعلیق و چیدمان این حروف به­ صورت متناوب و منظم در کنار یکدیگر دیده می­ شود. تعادل یکی از نمودهای بصری دیگری می­باشد که در اکثر این کتیبه­ها به­دلایل متفاوتی ایجاد شده است. مانند: استفاده از کمربندی حروف، استفاده مناسب از حروف کشیده در کنار حروف کوتاه و چیدمان مناسب حروف افراشته و گرد اندام­ها در کنار یکدیگر که سبب تأثیراتی چون: وزن، کشش، ثبات و در نتیجه تعادل در قاب کتیبه شده است و ترکیب موزونی در کتیبه شکل گرفته است. استفاده از رنگ­های متضاد، سرد و گرم، تاریک و روشن و رنگ­های مکمل، تباین را ایجاد کرده است، همچنین استفاده از حروف کشیده در کنار حروف کوتاه، افراشته­ها، حروف مورب و تغییر جهت حروف به­القای این کیفیت بصری کمک زیادی کرده است. ترکیبات عمودی، متقاطع، مثلث، اریب و منحنی نیز از جمله بیشترین ترکیب­بندی­هایی است که با توجه به­نوع قرارگیری حروف در کنار هم و در قاب کتیبه دیده می­ شود. قابلیت به­ کارگیری فضای مثبت و منفی، رعایت مقیاس و تناسب نیز، از خصوصیات ساختاری بخشی از این کتیبه­ها محسوب می­گردند. یکی از جنبه­ های بصری دیگری که ارزش­های عرفانی به­کتیبه­های این مجموعه زیارتی بخشیده است، استفاده از رنگ­های اثرگذاری می­باشد که مشاهده می­ شود. رنگ­هایی که بیش از همه به­چشم می­خورد و تأثیر بیشتری را در بیننده ایجاد می­ کند شامل: آبی لاجوردی در ترکیب با رنگ­های روشن، مانند: سفید، آبی روشن و زرد است. همچین از رنگ­هایی نظیر: آبی فیروزه­ای، سبز، نارنجی، طلایی، قهوه­ای و سیاه نیز استفاده شده است. تنوع رنگ کاشی­های معرق و هفت­رنگ در کنار خطوط نوشتاری، چیدمان آجر و کاشی در کنار هم، رنگ سنگ­ها و زمینه ­های گچی همراه با نوشتار، نمودهای مناسبی را در این مکان مقدس ایجاد کرده است. علاوه بر آن در بخشی از کتیبه­های این مجموعه که دارای ضعف در اصول و قواعد خوشنویسی می­باشند نیز ویژگی­ها و کیفیت­های بصری رعایت شده است، به­ طوری که شاید برخی از این کتیبه­ها از نظر اصول خوشنویسی دارای ضعف باشند، اما با بررسی آنها از منظر هنرهای تجسمی می­توان عنوان کرد که هنرمند کتیبه­نویس از اصول و قوانین هنری در خلق این کتیبه­ها استفاده کرده است.
۴ – ۳ پیشنهادات
کتیبه­های کار شده در مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، علاوه بر جنبه­ های زیبایی و بصری که دارا می­باشند در بر­دارنده اطلاعات تاریخی و مستندی از تاریخ معماری نیز هستند که می­توانند بازگو­کننده فرهنگ و هنر ایرانی باشند و همچنین الهام­بخش هنرمندان برای خلق آثار هنری محسوب گردند. به­جرأت می­توان گفت این خطوط و کتیبه­ها گنجینه­ای بی­نظیر و اسنادی لایزال برای استفاده طراحان و هنرمندان معاصر می­باشند.
با توجه به­این مورد که مرور بر تحقیقات انجام گرفته و پژوهش­های عنوان شده در کتیبه­نگاری ایران، گواه بر این مطلب می­باشد که به­ طور معمول، کتیبه­ها را از منظر تاریخ معماری و متن کتیبه مورد بررسی قرار داده­اند و جنبه­ های بصری و گونه­شناسی آنها کمتر لحاظ شده است، به­ طوری­که این مورد در بررسی­های انجام شده در مجموعه زیارتی امام رضا (ع) نیز قابل ذکر می­باشد، می­توان گفت تا به­حال، پژوهشی مبنی بر شناسایی ساختار کتیبه­های مجموعه زیارتی امام رضا (ع) صورت نگرفته است و دیگر اینکه در هیچ کدام از پژوهش­های به­عمل آمده، عناصر زیبایی­شناسی و قابلیت ­های بصری موجود در این کتیبه­ها تحلیل و مداقه نشده­اند، بر این اساس با توجه به­گستردگی کتیبه­ها و ایجاد آنها در دوره­ های مختلف تاریخی، پژوهش حاضر رویکردی کلی به­این موضوع داشته است. بی‌شک ضروری است دیگر پژوهش­گران، با تفکیک موضوعات مطرح شده در این پژوهش شاخه­ های متفاوتی از این مجموعه را برگزیده و جداگانه مورد بررسی قرار دهند.
مباحثی که می­توان برای پژوهش­های بعدی آنها را مورد مداقه قرار داد، شامل موارد زیر می­باشند:
- در نظر گرفتن بخش­های متفاوتی از این مجموعه زیارتی و بررسی کتیبه­های موجود در آن.
- مطالعه­ کتیبه­های مدارس و مساجد موجود در این مجموعه زیارتی.
- شناسایی قابلیت ­های بصری کتیبه­های هنرمند یا هنرمندانی از این مجموعه.
- شناسایی تأثیر این کتیبه­ها بر هنر شهری مردم مشهد.
طرح عملی
مقدمه
موضوع بخش عملی این پایان نامه، ارائه آثار حجمی در هنر شهری می­باشد. با توجه به­بررسی­های انجام شده در این پایان نامه و با در نظر گرفتن ویژگی­های بارز کتیبه­های مجموعه زیارتی امام رضا (ع) و با توجه به­اهمّیّت کاربرد اسامی خداوند در کتیبه­های این مجموعه، برخی از این اسامی مورد استفاده قرار گرفته و در قالب آثار حجمی برای هنر شهری ارائه شد­ه است.
در این آثار با در نظر گرفتن خصوصیات بصری که در کتیبه­های این مجموعه زیارتی وجود دارد نظیر: ویژگی­های حروف افراشته­، گرد­اندام و کشیده و جنبه تزیینی برخی از حروف به­کار رفته در کتیبه­ها و همچنین با بهره گرفتن از کیفیت­های بصری ایجاد شده در آنها، مانند: آهنگ­بصری، تعادل، ترکیب­بندی و تناسب، از این خصوصیات بهره گرفته و در طراحی این اسماء الله استفاده شده است. از خطوطی نظیر: ثلث، کوفی و نستعلیق که بیشترین کاربرد را در این مجموعه داشته اند، بهره­گرفته و طراحی­حروف انجام شده است، همچنین از رنگ­های به­کار رفته در کتیبه­ها نیز برای رنگ­آمیزی آنها استفاده شده است. آثار حجمی مذکور قابلیت جانمایی و نصب در لچکی خیابان و میدان­ها را دارا می­باشند.
مشخصات فنی
اسکلت اصلی این آثار ارتفاع تقریبی ۴ متر را دارا می­باشد، که با بهره گرفتن از ماده پروفیل و روکش ورق آهن ساخته می­ شود. نقوش به­کار رفته در این آثار نیز با بهره گرفتن از برش بر روی آنها اجرا می­گردد. همچنین بدنه آنها با بهره گرفتن از رنگ اتومبیل رنگ­آمیزی شده و لایه­رویی می­گردد. نور­پردازی آثار برای دید بهتر در شب با بهره گرفتن از دو منبع نوری صورت می­پذیرد.
فهرست منابع
کتاب
ابن­حوقل (۱۳۶۶). صورت­الارض، ترجمه جعفر شعار، تهران: امیرکبیر.
آرنهایم، رودلف (۱۳۹۱). هنر و ادراک بصری (روان­شناسی چشم خلاق)، ترجمه مجید اخگر، تهران: سمت.
اپهام پوپ، آرتر (۱۳۷۳). معماری ایران، ترجمه غلامحسین افشار، تهران: فرهنگیان.
ـــــــــــــــــــــــــ (۱۳۷۶). سیری در هنر ایران، تهران: علمی و فرهنگی.
اتینگهاوزن، ریچارد، الگ گرابر (۱۳۸۶). معماری اسلامی، ترجمه یعقوب آژند، تهران: مولی.
استیرلن، هانری (۱۳۷۷). اصفهان تصویر بهشت، ترجمه جمشید ارجمند، تهران: فروزان.
اصفهانی، میرزا­حبیب (۱۳۶۹). تذکره خط و خطاطان، ترجمه رحیم چاوش­اکبری، تهران: مستوفی.
الله­وردیان­طوسی، حسن (۱۳۷۱). سفر به­خراسان، مشهد: کتابکده.
امام، محمد­کاظم (۱۳۴۸). مشهد­طوس (یک فصل از تاریخ و جغرافیای تاریخی طوس)، تهران: ملک.
آیت­الهی، حبیب­الله (۱۳۹۰). مبانی نظری هنرهای تجسمی، تهران: سمت.
ایروین، رابرت (۱۳۸۸). هنر اسلامی، ترجمه رویا آزادفر، تهران: سوره مهر.
برات­زاده، لیلی (۱۳۸۴). خوشنویسی در ایران (از ایران چه می­دانم)، تهران: دفترپژوهش­های فرهنگی.
برند، روبرت هیلن (۱۳۸۵). معماری اسلامی، ترجمه باقر آیت­الله­زاده­شیرازی، تهران: روزنه.