جوی و پشته ای با فاصلۀ ۶۰ سانتیمتر، چهار خط کشت جوی و پشته ای با فاصلۀ ۷۵ سانتیمتر، کشت مسطح و کشت به طریق سانتریفوژ (شاهد) بودند. میزان بذر ۲۵۰ کیلوگرم در هکتار و فاصلۀ خطوط کشت در تیمارهای کشت با بذرکار، ۱۵ سانتیمتر تنظیم گردید. شرایط کشت (هیرم کاری و خشکه کاری) به عنوان فاکتور اصلی (کرت اصلی) و روش های کشت به عنوان فاکتور فرعی (کرت فرعی) در طرح کرتهای خرد شده در قالب طرح پایۀ بلوکهای کامل تصادفی با سه تکرار، اجرا شد. نتایج حاصله نشان دادند که هیرم کاری نسبت به خشکه کاری، تأثیر معنی داری بر عملکرد و اجزاء عملکرد و نیز بر بازدۀ آبی گذاشته است (۰/۰۵  ). شرایط هیرم کاری نسبت به خشکه کاری ۳/۹% افزایش در عملکرد داشته است اما در شاخص برداشت تفاوت معنی داری نداشتند. اجزاء عملکرد نیز در روش هیرم کاری در رتبۀ بالاتری قرار گرفتند و اختلاف بین آنها معنی دار بود. هیرم کاری در کنترل علف هرز نیز اثر معنی داری نسبت به خشکه کاری داشت و علفهای هرز هیرم کاری ۲۳% کمتر از علفهای هرز خشکه کاری بود. تفاوت بازدۀ آبی در شرایط هیرم کاری و خشکه کاری معنی دار بود، بطوریکه هیرم کاری در حدود ۱۰% راندمان آبی بالاتری نسبت به خشکه کاری داشت. در بین روش های کشت، جوی و پشته های ۶۰ سانتیمتری در عملکرد و اجزاء عملکرد و راندمان آبی، در رتبۀ بالاتری قرار گرفت. افزایش عملکرد در روش کشت سه خط در جوی و پشته های ۶۰ سانتیمتری نسبت به کشت چهار خط در جوی و پشته های ۷۵ سانتیمتری، کشت مسطح و کشت سانتریفوژ به ترتیب ۳%، ۷% و ۲۱% بود. شاخص برداشت نیز در این روش با روش های کشت چهار خط روی پشته های ۷۵ سانتیمتری، کشت مسطح و کشت سانتریفوژ به ترتیب ۸%، ۱۶% و ۸/۲۳% تفاوت داشت (۰/۰۵  ). هرچند این تیمار با تیمار کشت چهار خط روی پشته های ۷۵ سانتیمتری در بازدۀ آبی تفاوت معنی داری نداشت اما با سایر تیمارها تفاوت معنی داری نشان داد و در رتبۀ اول قرار گرفت. تفاوت بازدۀ آبی این تیمار با کشت چهار خط روی پشته های ۷۵ سانتیمتری، کشت مسطح و کشت سانتریفوژ به ترتیب ۲%، ۱۰% و ۲۸% بود. با توجه به نتایج بدست آمده روش هیرم کاری و سه خط کشت با جوی و پشته های ۶۰ سانتیمتری، مناسب ترین تیمار در افزایش عملکرد زراعی، کنترل علف هرز و بازدۀ آبی شناخته شده و معرفی می گردد.
کلمات کلیدی: خشکه کاری، هیرم کاری، کشت روی پشته، بازدۀ آبی
مقدمه
گندم یکی از محصولات استراتژیک است که از نظر ارزش غذایی اهمیت زیادی دارد و یکی از پرمصرف ترین گیاهان زراعی جهان محسوب می شود (۱۵). گندم در مناطق وسیعی از جهان در محدودۀ عرض جغرافیایی ۶۷ درجۀ شمالی در نروژ، فنلاند و روسیه تا ۴۵ درجۀ عرض جغرافیایی جنوبی در آرژانتین کشت می شود و این قدرت تطابق، موجب گسترش سطح زیر کشت و فراگیر شدن آن در جهان شده است (۲۰). در سطح کرۀ زمین از کل گونه های گیاهی موجود، ۸۰ هزار گونۀ آن خاصیت خوراکی دارند و در حال حاضر تنها ۲۰۰ گونۀ آن به مصرف تهیۀ غذا می رسند و امروزه ۱۵ گونۀ آن، بیش از ۹۰% غذای مردم جهان را تأمین می کنند و تنها ۳ گونۀ آن (برنج، ذرت، گندم) حدود  این مقدار را به خود اختصاص داده اند (۴). گندم به دلیل اینکه ریشه های افشان دارد و در سطح خاک پراکنده است، به خوبی خاک را نگهداری می کند و مانع فرسایش خاک می شود. گندم حاوی آب، پروتئین، مواد قندی، سلولز، سدیم، پتاسیم، کلسیم، منیزیم، اسید فسفریک و ویتامین است (۷). اهمیت گسترش جهانی گندم باعث شده است که سنبلۀ گندم را به عنوان سمبل غذا در جهان بشناسند. به عنوان مثال سمبل سازمان خواروبار جهانی^[۱] یک سنبلۀ ریشکدار گندم با شعار «بگذارید نان وجود داشته باشد» است. برنامۀ توسعۀ سازمان ملل^[۲] جهان را در احاطۀ دو سنبلۀ گندم نشان می دهد (شکل ۱) (۱۷).

شکل ۱- سمبل سازمان خواروبار جهانی و توسعۀ سازمان ملل (مجنون حسینی، ۱۳۸۱)
وضعیت گندم در جهان و ایران

• • 1. 1. وضعیت گندم در جهان

     

    1. 1. وضعیت گندم در ایران

     

     

۳-۱- فرضیه ها
فصل اول: وضعیت گندم در جهان و ایران
۱-۱- وضعیت گندم در جهان
بطور متوسط سالیانۀ ۱۵% تا ۱۶% زمینهای زیر کشت جهان به گندم اختصاص می یابد. پیش بینی شده است که تقاضا برای گندم در جهان در سال ۲۰۲۰ میلادی به مقدار ۴۰% بیش از سطح فعلی (۵۲۲ میلیون تن) می باشد و این درحالی است که منابع موجود برای تولید گندم با محدودیت مواجه است (۹۷). در دهۀ ۱۹۹۰ نرخ رشد مصرف غله در جهان کندتر شد و این موضوع، نه بخاطر محدودیت ظرفیتهای تولید، بلکه بخاطر کاهش رشد تقاضا بود و چون کاهش رشد تقاضا عمدتاً در اثر عوامل استثنایی و گذرا است، طولی نمی کشد که میزان تقاضا روند سابق را پیدا خواهد کرد و کشورهای در حال توسعه به واردات گندم وابسته تر خواهند شد (۹). سطح زیر کشت گندم در جهان طی سالهای ۲۰۰۰-۱۹۸۸ بین ۲۱۷ تا ۲۳۱ میلیون هکتار متغیر بوده و بطور متوسط سالیانه ۱۵% تا ۱۶% زمینهای زراعی جهان به کشت این محصول اختصاص یافته است. میزان تولید نیز بین ۵۰۰ تا ۶۱۰ میلیون تن در نوسان بوده است (۱۴). نرخ رشد تقاضای سالانۀ غله از ۵/۲% در دهۀ ۱۹۷۰ و ۹/۱% در دهۀ ۱۹۸۰ به ۱% در دهۀ ۱۹۹۰ رسید. مصرف گندم در سالهای ۱۹۹۹-۱۹۹۷ حدود ۳۱% کل مصرف غله را در جهان تشکیل می داد.

در کشورهای صنعتی روند مصرف گندم برای خوراک دام، رو به رشد است و در حال حاضر در اتحادیۀ اروپا به ۴۵% کل مصرف این محصول می رسد. در کشورهای در حال توسعه، گندم عمدتاً مصرف انسانی دارد و این کشورها روز به روز میزان بیشتری از نیازهای خود را از طریق واردات تأمین می کنند. برخی از کشورهای واردکنندۀ گندم، خود تولید کنندۀ عمدۀ این محصول نیز به شمار می آیند (مانند مصر، برزیل و مکزیک). وابستگی کشورهای در حال توسعه (به استثناء آرژانتین و اوروگوئه) به واردات بیشتر خواهد شد و واردات خالص این محصول از ۷۲ میلیون تن در سال در سالهای ۹۹-۱۹۹۷ به ۱۶۰ میلیون تن در سال، در سال ۲۰۶۰ خواهد رسید (۹). کشورهای ایالات متحدۀ آمریکا، چین، هندوستان، فرانسه، کانادا، ترکیه، ایتالیا، آلمان و استرالیا به ترتیب مهمترین تولید کنندگان گندم به شمار می آیند. در کشورهای کانادا، ایالات متحدۀ آمریکا، استرالیا و فرانسه تولید گندم بیش از مصرف داخلی آنهاست و به همین دلیل، قسمت عمدۀ گندم تولیدی آنها به خارج صادر می شود. علیرغم پیشرفتهای مؤثری که طی سالهای گذشته در میزان عملکردهای محصولات غذایی از جمله گندم بوجود آمده، نمی توان دربارۀ ذخیرۀ مواد غذایی، بخصوص در مورد کشورهای در حال توسعه خوش بین بود (۴۹).
مناطقی که گندم تحت شرایط معتدل با بارندگی کم کشت می شود شامل شمال آفریقا، غرب آسیا، قسمتهایی از پاکستان و افغانستان، شمال هندوستان، قسمتهای شمالی چین و بعضی مناطق در آمریکای لاتین (اراضی مرتفع مکزیک مرکزی) می باشد. مناطقی که گندم تحت شرایط درجۀ حرارت بالا (با آبیاری یا بدون آبیاری) کشت می شود شامل سودان، نیجریه، کشورهای شرقی آفریقا مثل اوگاندا و تانزانیا، قسمتهایی از بنگلادش و هندوستان، مناطق وسیعی از برزیل، پاراگوئه و جنوب شرقی بولیوی می باشد (۷۶). عملکرد جهانی گندم طی دوره زمانی ۱۹۸۸ تا ۲۰۰۰ همواره رو به افزایش بوده است و از ۲۲۹۷ کیلوگرم در هکتار به ۲۷۱۰ کیلوگرم در هکتار افزایش یافته است (۱۴). متوسط عملکرد گندم در سیستمهای آبی تقریباً دو برابر سیستمهای دیم است (۷۶). سازمان خواروبار جهانی، تولید جهانی گندم را در سال ۲۰۰۵ مورد بررسی قرار داده است. نتایج این مطالعه در ضمیمه آورده شده است (۹).
۲-۱- وضعیت گندم در ایران
گندم به عنوان مهمترین محصول زراعی کشور، بطور متوسط ۲/۶ میلیون هکتار از اراضی زراعی کشور را به خود اختصاص داده است. سهم گندم آبی از این مقدار ۲/۲ میلیون هکتار (۳۵%) و گندم دیم ۴ میلیون هکتار (۶۵%) می باشد (۳ و ۱۳). میزان سطح زیر کشت گندم آبی طی سالهای ۸۰-۱۳۶۱ بین ۱۸/۲ تا ۳۵/۲ میلیون هکتار متغییر بوده است (جدول ۱). بطور متوسط حدود ۲/۲ میلیون هکتار در سال (حدود ۴۰% سطح زیر کشت کلیۀ محصولات زراعی در سال) گندم آبی کشت می شود. متوسط سطح زیر کشت گندم دیم، تقریباً ثابت و حدود ۱/۴ میلیون هکتار بوده است (۱۴).
استان خراسان با ۸۵/۱۰ درصد کل اراضی کشور، بیشترین سطح را به خود اختصاص داده است. پس از آن استانهای فارس، آذربایجان شرقی، کردستان، خوزستان، همدان و کرمانشاه به ترتیب با ۳۲/۹، ۷۲/۶، ۶۶/۶، ۵۹/۶، ۲۹/۶ و ۰۸/۶ درصد کل اراضی گندم کشور، مقامهای دوم تا هفتم را دارا می باشند، یعنی بیش از نیمی از اراضی گندم خیز (۵۱/۵۱%) در این هفت استان قرار دارد. کمترین سطح نیز با حدود ۱۳ هزار هکتار (۲/۰% اراضی گندم) متعلق به استان هرمزگان می باشد.
میزان تولید گندم کشور حدود ۴۴/۱۳ میلیون تن برآورد شده است که ۷۷/۶۴% آن از کشت آبی و بقیه (۲۳/۳۵%) از کشت دیم بدست می آید. استان فارس علیرغم رتبۀ دوم از نظر سطح با ۷۹/۱۳% از کل تولید گندم کشور در جایگاه نخست قرار گرفته است و استانهای خراسان، گلستان، خوزستان، کرمانشاه و آذربایجان غربی به ترتیب با ۲۳/۱۱، ۴۴/۸، ۰۶/۸، ۹۵/۵ و ۲۱/۵ درصد از تولید گندم کشور در مقامهای دوم تا ششم قرار دارند. در حدود ۶۸/۵۲% از گندم کشور در شش استان مذکور تولید شده است و سهم سایر استانها ۳۲/۴۷ درصد بیشتر نبوده است. استان گیلان با میزان ۱۲/۰% در تولید گندم کشور در رتبۀ آخر قرار گرفته است (۳). توزیع سطح زیر کشت و میزان تولید گندم کشور در ضمیمه آورده شده است.
جدول ۱- سطح زیر کشت گندم کشور طی سالهای ۱۳۸۰-۱۳۶۱