با توجه به آیاتی که در زمینه ضلالت در قرآن ذکر شده است، می­توان عوامل اصلی را که باعث گمراهی مردم و انحراف آن­ها از صراط مستقیم می­ شود، چنین بیان کرد:
۱) شیطان: وَ یُرِیدُ الشَّیْطانُ أَنْ یُضِلَّهُمْ ضَلالًا بَعِیداً :^[۱۱۷] امّا شیطان مى‏خواهد آنان را گمراه کند و به بیراهه‏هاى دور دستى بیفکند.
۲) سردمداران ضلالت همانند فرعون و فرعونیان: وَ أَضَلَّ فِرْعَوْنُ قَوْمَهُ وَ ما هَدى‏ :^[۱۱۸] فرعون قوم خود را گمراه ساخت و هرگز هدایت نکرد.
۳) نظیر سامری و سامریان: وَ أَضَلَّهُمُ السَّامِرِی:^[۱۱۹] فرمود: «ما قوم تو را بعد از تو، آزمودیم و سامرى آن­ها را گمراه ساخت!
۴) طاغوت­ها: وَ قالُوا رَبَّنا إِنَّا أَطَعْنا سادَتَنا وَ کُبَراءَنا فَأَضَلُّونَا السَّبِیلَا:^[۱۲۰] و مى‏گویند: «پروردگارا! ما از سران و بزرگان خود اطاعت کردیم و ما را گمراه ساختند!
۵) گروهی از اهل کتاب : وَدَّتْ طائِفَهٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ لَوْ یُضِلُّونَکُمْ وَ ما یُضِلُّونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ وَ ما یَشْعُرُونَ:^[۱۲۱] جمعى از اهل کتاب (از یهود)، دوست داشتند (و آرزو مى‏کردند) شما را گمراه کنند (امّا آن­ها باید بدانند که نمى‏توانند شما را گمراه سازند) آن­ها گمراه نمى‏کنند مگر خودشان را و نمى‏فهمند.
۲-۴-۴) کفر:
صاحب المعجم الاحصائی، در ذیل واژه­ی «کفر» می­نویسد: واژه­ی کفر و مشتقاتش در قرآن، ۵۲۴ بار به معنای پوشش آمده است.^[۱۲۲]
مؤلف کتاب «التحقیق فی کلمات القرآن» بعد از نقل معانی چند، پیرامون کلمه­ی «کفر»می­نویسد: تحقیق مطلب در این است که اصل واحد در ماده­ «کفر» همان معنی رد و عدم اعتنا به چیزی می­باشد و معانی­ای مانند بیزاری، نابودی و پوشیدن از آثار کفر می­باشند.^[۱۲۳]
کفر: الکُفْرُ فی اللّغه: ستر الشی‏ء و وصف اللیل‏ بِالْکَافِرِ لستره الأشخاص، و الزّرّاع لستره البذر فی الأرض، و لیس ذلک باسم لهما کما قال بعض أهل اللّغه لمّا سمع^[۱۲۴]؛ یعنی: کُفْردرلغت به معنی پوشیده شدن چیزى است، و شب را هم به­خاطر این­که اشخاص و اجسام را با سیاهیش می­پوشاند با واژه کَافِر وصف کرده‏اند و زارع را هم که پیوسته بذر و دانه را در زمین مى‏افشاند و در خاک پنهان مى‏کند.
کفر: أی کفر به و جحد و جمع الکافر کفار و کفره و کافرون و الأنثى کافره و کافرات و کوافر: کفر یعنی کافر شدن به آن و پوشاندن و جمع کافر می­ شود: کفار و کفره و کافرون و مؤنث آن می­ شود کافره و کافرات و کوافر.^[۱۲۵]
۲-۴-۴-۱) نکاتی در مورد واژه «کفر»:
۲-۴-۴-۱-۱) وجوه کفر:
نعمانى در تفسیر خود در باب فضل قرآن، از امیر المؤمنین (علیه السّلام )روایت مى‏کند که فرمود: کفرى که در قرآن مجید از آن نام برده شده پنج قسم مى‏باشد، و آن­ها عبارتند از کفر انکارى، کفر مطلق، کفر ترک، کفر برائت و کفر نعمت. اما کفر انکارى بر دو قسم است، یکى از آن­ها کفر وحدانیت است و آن گفتار کسانى است که مى‏گویند: نه خدائى هست و نه بهشتى و نه دوزخى و نه حشر و نشرى، این جماعت از زنادقه و ملحدان مى‏باشند و هم­چنین گروهى از دهریه که مى‏گویند: «وَ ما یُهْلِکُنا إِلَّا الدَّهْرُ»: روزگار ما را فانى مى‏کند نه غیرآن.
وجه دوّم: کفر انکارى آن است که حقیقت و واقعیت را مى‏شناسد ولى در عمل و هنگام حاجت انکار مى‏کند، خداوند در قرآن مى‏فرماید:« وَ جَحَدُوا بِها وَ اسْتَیْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ ظُلْماً وَ عُلُوًّا»^[۱۲۶]، حقیقت را انکار مى‏کنند در حالى که آن را در دل قبول دارند. پیروزى سخن مى‏گفتند: ولى بعد از این­که حق آمد آن را نشناختند و کافر شدند و مورد نفرین قرار گرفتند.
وجه سوّم: از کفر ترک اوامر خداوند مى‏باشد که از معصیت‏ها شمرده مى‏شود خداوند متعال فرموده: وَ إِذْ أَخَذْنا مِیثاقَکُمْ لا تَسْفِکُونَ دِماءَکُمْ وَ لا تُخْرِجُونَ أَنْفُسَکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ وَ أَنْتُمْ تَشْهَدُونَ تا أَ فَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْکِتابِ وَ تَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ.^[۱۲۷]
وجه چهارم: کفر آن است که خداوند متعال از ابراهیم(علیه السّلام) نقل مى‏کند در آن­جا که فرمود:« کَفَرْنا بِکُمْ وَ بَدا بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمُ الْعَداوَهُ وَ الْبَغْضاءُ أَبَداً حَتَّى تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَحْدَهُ»^[۱۲۸]، مقصود از کَفَرْنا بِکُمْ در این­جا یعنى تبرأنا منکم ما از شما برائت مى‏جوئیم.
وجه پنجم: کفر، کفر نعمت مى‏باشد، خداوند از قول سلیمان(علیه السّلام) مى‏فرماید: «هذا مِنْ فَضْلِ رَبِّی لِیَبْلُوَنِی أَشْکُرُ أَمْ أَکْفُر»^[۱۲۹]ُ، این از عطاهاى خداوند است که به من مرحمت کرده تا مرا بیازماید که در برابر این نعمت‏ها او را سپاسگزارى‏ در قرآن مجید از شرک هم در چهار موضوع گفتگو شده است،^[۱۳۰]
۲-۴-۴-۱-۲) تقدم کفر بر شرک:
در این­جا روایتی را برای اثبات این نظر می­آوریم: ابن صدقه گوید: از امام صادق (علیه السّلام) شنیدم در باره کفر و شرک که کدام­یک از آن­ها مقدم‏ترند فرمود: کفر مقدم‏تر مى‏باشد، زیرا ابلیس قبل از همه کافر شد و کفرش هم به خاطر شرک نبود و او کسى را به عبادت غیر خداوند دعوت نکرد، ولى بعد از آن دعوت کرد و مشرک شد^[۱۳۱].

۲-۴-۴-۱-۳) ریشه‏هاى کفر و پایه‏هاى آن‏:
سکونى از امام صادق (علیه السّلام) روایت مى‏کند که رسول خدا(صلى اللَّه علیه و آله) فرمودند: پایه‏هاى کفر بر چهار قسم است: رغبت، رهبت، عدم خوشنودى از آن چه خداوند برایش معین کرده و خشم و غضب.^[۱۳۲]
۲-۴-۵) صدّ:
واژه صدّ و مشتقاتش،۴۲ بار در قرآن کریم آمده است.^[۱۳۳]
صدّ به معنای ِمنع کردن و باز داشتن و نیز اعراض و روگردانی که نزدیک به کفر است. لازمه­ی اعراض از حق، نفاق و ترجیح دادن دنیا به آخرت و منحرف شدن از سبیل الله است.^[۱۳۴]با عنایت به آیه­های قرآن چهار عامل برای منع و بازداشتن مردم از راه حق وجود دارد:
۲-۴-۵-۱) دین­فروشان: «اشْتَرَوْا بِآیاتِ اللَّهِ ثَمَناً قَلِیلًا فَصَدُّوا عَنْ سَبِیلِهِ إِنَّهُمْ ساءَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ‏»^[۱۳۵]: آن­ها آیات خدا را به بهاى کمى فروختند و (مردم را) از راه او باز داشتند آن­ها اعمال بدى انجام مى‏دادند.
۲-۴-۵-۲) کفر پیشگان هوسران: «فَلا یَصُدَّنَّکَ عَنْها مَنْ لا یُؤْمِنُ بِها وَ اتَّبَعَ هَواهُ فَتَرْدى‏»^[۱۳۶]: پس مبادا کسى که به آن ایمان ندارد و از هوس­هاى خویش پیروى مى‏کند، تو را از آن بازدارد که هلاک خواهى شد.
۲-۴-۵-۳) آزمندان دنیا طلب: «الَّذِینَ یَسْتَحِبُّونَ الْحَیاهَ الدُّنْیا عَلَى الْآخِرَهِ وَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ یَبْغُونَها عِوَجاً أُولئِکَ فِی ضَلالٍ بَعِیدٍ»^[۱۳۷] : همان­ها که زندگى دنیا را بر آخرت ترجیح مى‏دهند و (مردم را) از راه خدا باز مى‏دارند و مى‏خواهند راه حق را منحرف سازند آن­ها در گمراهى دورى هستند.
۲-۴-۵-۴) مستکبران جاه­طلب:« إِذا قِیلَ لَهُمْ تَعالَوْا یَسْتَغْفِرْ لَکُمْ رَسُولُ اللَّهِ لَوَّوْا رُؤُسَهُمْ وَ رَأَیْتَهُمْ یَصُدُّونَ وَ هُمْ مُسْتَکْبِرُونَ‏ »^[۱۳۸]: هنگامى که به آنان گفته شود: «بیایید تا رسول خدا براى شما استغفار کند!»، سرهاى خود را (از روى استهزا و کبر و غرور) تکان مى‏دهند و آن­ها را مى‏بینى که از سخنان تو اعراض کرده و تکبر مى‏ورزند.
۲-۴-۵-۵) برخی از اهل کتاب : «قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ لِمَ تَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ مَنْ آمَنَ تَبْغُونَها عِوَجاً وَ أَنْتُمْ شُهَداءُ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ‏»^[۱۳۹] بگو: «اى اهل کتاب! چرا افرادى را که ایمان آورده‏اند، از راه خدا بازمى‏دارید و مى‏خواهید این راه را کج سازید؟! در حالى که شما (به درستى این راه) گواه هستید و خداوند از آن­چه انجام مى‏دهید، غافل نیست!»
راغب اصفهانی ذیل این واژه می­نویسد: «واژه­ی «صدّ» و «صدود» گاهی به معنی اعراض و انصراف و زمانی هم به معنای منع کردن و برگرداندن می ­آید: یعنی هر دو لازم و متعدی هستند».^[۱۴۰]
صاحب قاموس قرآن می­نویسد: گفتار راغب پیرامون متعدی بودن «صدود» مورد تصدیق قرآن نمی ­باشد، زیرا این واژه تنها یکبار در قرآن ذکر شده، آن هم لازم استعمال گردیده است ؛ درآیه ۶۱ از سوره­ی نساء: وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ تَعالَوْا إِلى‏ ما أَنْزَلَ اللَّهُ وَ إِلَى الرَّسُولِ رَأَیْتَ الْمُنافِقِینَ یَصُدُّونَ عَنْکَ صُدُودا : و هنگامى که به آن­ها گفته شود: «به سوى آن­چه خداوند نازل کرده، و به سوى پیامبر بیایید»، منافقان را مى‏بینى که (از قبول دعوت) تو، اعراض مى‏کنند!^[۱۴۱] مؤلف کتاب «التحقیق فی کلمات القرآن» معنی واژه ی «صدّ» راه این­گونه توضیح می­دهد :«صدّ»:به معنی اعراض و روگردانیدن است، اعراضی که به کفر نزدیک می­باشد. لازمه­ی اعراض از حق، نفاق و ترجیح دادن دنیا بر آخرت و منحرف شدن از سبیل الله است.^[۱۴۲]
۲-۴-۶) خدع:
واژه­ی خدع، ۵ بار این واژه و مشتقاتش در قرآن تکرار شده است.^[۱۴۳]
خدعه به معنای فریب دادن و نیز قصد بدی نسبت به دیگران است. به گونه ای که از دید طرف مقابل پنهان باشد.
مؤلف کتاب التحقیق در ادامه می­نویسد: الإخداع إخفاء الشی‏ء، و بذلک سمّیت الخزانه المخدع و المخدع: بمعنى الخزانه و المحفظه، أى ما یحفظ و یخفى فیه الأموال أو الأجناس^[۱۴۴]: اخداع (خدعه )به معنی مخفی کردن چیزی است و به همین دلیل به خزانه مخدع گویند و المخدع به معنی خزانه و محفظه است یعنی آن­چه که اموال و اجناس در آن مخفی می­ کنند. خلیل نحوی می­نویسد:«خدعه، پنهان داشتن چیزی را گویند».^[۱۴۵]
ابن منظور می­نویسد: «خدعه،آن است که بر خلاف آن­چه در نظر دارید، مطلبی را اظهار نمایید».^[۱۴۶]
الخِدَاع‏ یعنى وارد کردن دیگرى به کارى غیر از آن­چه او در صدد آن بوده و کارى را با فریب و نیرنگ بر خلاف آن­چه که پوشیده داشته آشکار کند.^[۱۴۷]
۲-۴-۶-۱) نکاتی در مورد واژه«خدعه»:
۲-۴-۶-۱-۱) خدعه همانند مکر بر دو قسم «پسندیده » و «مذموم» است: هرگاه کسی از هدایت الهی روی بگرداند و خود را مورد غضب خدا قرار دهد و آن ذات مقدس مکر و خدعه او را به خودش برگرداند، گفته می­ شود: «خدا به او حیله کرد» این همان خدعه پسندیده است. مانند:« إِنَّ الْمُنافِقِینَ یُخادِعُونَ اللَّهَ وَ هُوَ خادِعُهُمْ وَ إِذا قامُوا إِلَى الصَّلاهِ قامُوا کُسالى‏ یُراؤُنَ النَّاسَ وَ لا یَذْکُرُونَ اللَّهَ إِلَّا قَلِیلًا»^[۱۴۸]منافقان مى‏خواهند خدا را فریب دهند در حالى که او آن­ها را فریب مى‏دهد و هنگامى که به نماز برمى‏خیزند، با کسالت برمى‏خیزند و در برابر مردم ریا مى‏کنند و خدا را جز اندکى یاد نمى‏نمایند.^[۱۴۹]
بنابراین می­توان به خدا نسبت «مخادعه» داد و گفت خدا، فریب می­دهدو این چنین آیات و نظیر این­ها در قرآن بسیار است.
۲-۴-۶-۱-۲) حقیقت«خدع» این است که فردى رفیقش را به گونه‏اى دچار توهم سازد که او خلاف چیز ناخوشایندى را که برایش در نظر گرفته است، تصوّر مى‏کند و مى‏توان گفت منظور از یُخادِعُونَ اللَّهَ، یخادعون الرسول باشد، زیرا اطاعت از رسول، اطاعت خدا و نافرمانى او، نافرمانى خداست. چنان­که گفته مى‏شود، سلطان چنین گفت. در صورتى که ممکن است گوینده وزیر یا یکى از خاصّان او باشد که سخنش به منزله سخن سلطان است.^[۱۵۰]
۲-۶-۴-۲) بررسی آیه­ «خدعه»:
«یُخادِعُونَ اللَّهَ وَ الَّذِینَ آمَنُوا…»^[۱۵۱] این آیه مبنى بر توبیخ و این­که دعوى آنان مبنى بر خدعه و مکر است، یخادعون به هیئت مضارع و جمع مصدر آن مخادعه و مجرّد آن خدعه به معنى حیله و نیرنگ است و باب «مفاعله» متقوّم به دو طرف می­باشد مانند: مضاربه به معنى زد و خورد و نسبت صدور مبدء و وقوع آن به دو طرف یکسانست و تحقّق مکر با آفریدگار محال است زیرا بر قلوب و منویّات مردمان آگاهست هم چنان­که تکذیب فرموده بلکه صدق خدعه و مکر به لحاظ قصور نظر منافقانست که چنان پندارند که آفریدگار از نفاق درونى آنان غافل بوده و آنان را تصدیق خواهد نمود.^[۱۵۲]
یُخادِعُونَ اللَّهَ‏: یخادعون فعل مضارع از مفاعله است و این وزن براى کاریست که از دو تن نسبت به هم انجام شود پس آن دو هم فاعلند و هم مفعول و نسبت صدور فعل به آن کس داده مى‏شود که شروع از او بوده چون فریب­کارى و ریاء نخست از این­ها شروع شده نسبت به آنان داده شده، چون عکس العمل آن، فریب دادن و به اشتباه انداختن و پرده پوشى بر ادراکات وجدانى و فطرى است و این قانون الهى مى‏باشد با هیئت مفاعله نسبت به خداوند هم داده شده، چنان­که ظالم نخست بر سر و جدان خود می­زند و آن را تاریک- ظلمانى- می­گرداند آن­گاه بر سر مظلوم مى‏زند. هر گناهى کم و بیش همین اثر را دارد و جمله- وَ ما یَخْدَعُونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ‏- بیان- یخادعون- مى‏باشد، یعنى برگشت کار و روش آنان تنها به سوى خودشان است و نفوس خود را مى‏فریبند و نظام طبیعى نفسانى خود را مختل مى‏سازند و چون ادراک امور نفسانى و بیماری­هاى آن بس دقیق است و در اثر غفلت و توجه به آرزوها و شهوات بیرون توجه به حالات نفسانى و تحولات داخلى بسى دشوار است از این علم و ادراک تعبیر به شعور شده و قرآن شعور را از آن­ها نفى نموده- شعور از شعر (موى) به معناى باریک بینى و دقت نظر است، شاعر مدرک مطالب دقیق و لطیف مى‏باشد، چه بسا مردمى اندیشه و معلوماتى دارند ولى فاقد شعورند.^[۱۵۳]
۲-۶-۲-۳) مراغی در تفسیر این آیه «یخدعون الله و الذین ءامنوا…» می­گوید تعبیر به «مخادعه» برای مبالغه است یا بیانگر تکرار و دوام «خدعه» و نیرنگ منافقان به مؤمنین است^[۱۵۴].
۲-۶-۴-۳) تفاوت میان خدعه وکید:
حقیقت خدعه انجام کارتوسط خدعه کننده برخلاف گفته­ی خود برای جلب منفعت و دفع ضرر می­باشد. در خدعه لازم نیست که به طور حتم بعد از تدبر و اندیشیدن و دقت صورت گیرد، اما بر خلاف آن، کید در هیچ زمان بدون تأمل و اندیشیدن به کار گرفته نمی شود: «لا یکون الا بعد تدبر و فکر و نظر».^[۱۵۵]
۲-۴-۷) عدوّ: در مورد این واژه در فصل قبل توضیحاتی بیان شد، بنابراین در این­جا دیگرآن مطالب را تکرار نکرده و مباحث دیگر را بیان می­کنیم :
این واژه و مشتقاتش،۱۰۶ بار در قرآن کریم آمده است.^[۱۵۶] العدو: از ماده «عدو» به معنای تجاوز کردن از کاری است که حقش عدم تجاوز از آن می­باشد.^[۱۵۷] این واژه هم بر یک نفر دشمن و هم بر مجموع دشمنان اطلاق می­گردد، دشمنانی که هم در دل با انسان عداوت دارند و هم در ظاهر مطابق آن رفتار می­ کنند.^[۱۵۸]