فصل هفتم : نتیجه گیری
نتیجه‌گیری ۱۸۷
پیشنهادها ۱۹۰
منابع و مآخذ ۱۹۱
فصل اوّل
مقدمه
یکی از مهم‌ترین قالب‌های شعری در طول دوره‌های پرمایه‌ی ادب فارسی برای بیان مفاهیم غنایی و عرفانی قالب شعری غزل است.«غزل فارسی در اوایل سده‌ی چهارم هجری شکل گرفت؛ در ابتدا ساده و در وصف موضوعی تغزلی بود در قرن ششم دست‌خوش تطور شد این دوره‌ی رونق غزل و تبدیل آن به مهم‌ترین سیاق شعر غنایی بود.» (عبادیان، ۱۳۷۲: ۷۷) با روی کار آمدن سلجوقیان در دهه سوم قرن پنجم و سقوط غزنویان، کم کم از رونق قصیده کاسته شد.«بی‌توجهی شاهان سلجوقی در اوایل کار به شاعران (نسبت به دوره‌ی غزنوی) باعث شد که شاعران کم و بیش هم به غزل توجه کنند یعنی به جای مدح ممدوح به مدح معشوق و به جای توصیف طبیعت به بیان عواطف و احساسات خود بپردازند.»(شمیسا،۱۳۸۲: ۲۱۰) غزل فارسی در قرن ششم و با ظهور سنایی غزنوی شکل و مسیر مستقلی پیدا کرد. سنایی نخستین شاعری بود، که سرودن غزل را به‌صورت جدّی آغاز کرد از این‌رو غزل‌های او در سیر تحول غزل فارسی نقشی پررنگ و بنیادین دارند و شاعران بزرگی چون عطّار و مولانا از پیروان شیوه‌ی غزل‌سرایی او هستند.

۱-۱- نگاهی گذرا به سیر غزل
همان‌گونه که گفتیم سنایی نخستین کسی است، که در قرن ششم سرایش غزل را به‌طور جدّی آغاز کرد غزل‌های او دو مسیر در سیر تکامل غزل ایجاد کرد که هر کدام سیر جداگانه‌ای داشتند و بعد از او در قرن هفتم و هشتم به کمال رسیدند.
غزلیّات او کلاً دو نوع است یک دسته همان رنگ و بوی تغزل را دارد و همان است که بعداً در سیر تکاملی از طریق اشعار انوری و جمال و کمال و در سعدی به اوج خود می‌رسد و دسته‌ی دیگر اشعاری است اخلاقی یا به اصطلاح عارفانه که بعد در سیر تکاملی خود از طریق اشعار خاقانی و نظامی و عطّار در مولوی به اوج می‌رسد. (شمیسا، ۱۳۸۲: ۲۱۱)
سیر تکاملی غزل عاشقانه با ظهور شاعر شیرین سخن و بلندآوازه- سعدی شیرازی -به اوج کمال خود ‌رسید. در غزل‌های او عشق و دلدادگی به بهترین نحو نموده شده است و در آن دریایی از احساسات پاک و عشق ناب و ستایش زیبایی موج می‌زند، دریایی که از روحی لطیف، حساس و عاشق سرچشمه می‌گیرد. هرچه هست عشق و ستایش جمال است. سخنانش را سهل و ممتنع گفته‌اند چرا که در عین سادگی تقلیدناپذیرند. غزل سعدی نمونه‌ی تمام عیار غزل فارسی است.
غزل سعدی کیفیت‌های هنری اصیل و زنده‌ای دارد که سیر غزل در طی دویست و اندی سال بدان دست یافته بود. این غزل خاص ترکیب سادگی و روانی و یک‌دستی با پختگی و غنای اندیشه است؛ احساس و عشقی که در آن توصیف می‌شود احساس و عشقی است که با تار و پود خصیصه‌های نوع انسان آمیخته شده است. زیبایی توصیف شده در غزل سعدی، زیبایی آرمانی است که خصوصیت انسانی فراگیر دارد؛ این عشق و زیبایی مبشر دوستی و آرمان‌خواهی انسان اجتماعی و در عین حال فردیّت یافته‌ی ایرانی است. (عبادیان، ۱۳۷۲: ۸۱- ۸۲)
سعدی مدرسه‌ی بزرگی در غزل‌سرایی فارسی بنیان نهاد که شاعران زیادی پس از وی شاگردان این مدرسه شدند. شاعرانی چون: مجد همگر، همام تبریزی، امیرخسرو دهلوی، خواجوی ‌کرمانی، کمال‌الدین خجندی و….از شاگردان این مدرسه به شمار می‌آیند. در میان این شاعران کمال‌الدین مسعود خجندی -شاعر و عارف بزرگ قرن هشتم- هنوز آن‌گونه که شایسته است شناخته نشده است. گویی با وجود خورشیدهای تابانی چون حافظ و سعدی منجمان آسمان شعر و ادب فارسی از شناخت ستارگان درخشانی هم‌چون کمال در آسمان شعر و ادب قرن‌های هفتم و هشتم که یکی از مهم‌ترین و درخشان‌ترین دوره‌های شعر و ادب ‌فارسی است، غافل مانده‌اند و چهره‌های این شاعران بزرگ در پشت ابرهای کم‌توجهی پنهان مانده است. این شاعر غزل‌سرا در غزل‌های خود که تعداد آن به هزار غزل می‌رسد بیش از همه تحت تأثیر سعدی است. «هیچ یک از شعرای گذشته در تکوین هنر غزل‌سرایی کمال خجندی مانند سعدی مؤثر نبوده‌اند. غزل کمال از جهات گوناگون با غزل سعدی پیوستگی راست، کارساز و شناختنی دارد.» (مؤید شیرازی ،۱۳۷۵: ۲۶۷)
۱-۲- کیفیت غزل کمال خجندی
کمال در دایره‌ی سیر غزل فارسی از جمله شاعران گروه تلفیق به شمار می‌آید. غزل‌های او آمیزه‌ای از عشق و عرفان است. در غزل او تشبیهات و تصاویر زیبا، استعاره‌های بدیع، ایهام‌های پرجاذبه و تمثیل‌های جذابی وجود دارد و در عین حال زبانش ساده است و سادگی غزل سعدی را به یاد می‌آورد بخصوص که وی بیش از همه تحت تأثیر سعدی است و گاه حتی عین عبارت‌های سعدی را در شعر خود به کار می‌برد.
کمال دوام‌دهنده‌ی سبک سهل و ممتنع است. سخن‌های شیرین، عبارت‌های ریخته، تعبیرهای خلقی، الفاظ زیبا، کلمه‌های متناسب، تشبیه و استعاره‌های نادر، تجنیس و مبالغه‌های دلفریب، ضرب‌المثل و مقال و تعبیرهای شیره‌دار مردمی را چنان ماهرانه به کار می‌برد که شعر او را در نهایت نمکین و خوش‌آهنگ می‌گرداند. (افصح زاده، ۱۳۷۵: ۱۳۱)
افصح‌زاده همچنین لطف سخن، عمق معنی، دقت در مضمون آفرینی و خوش‌آهنگی را از خصوصیت‌های عمده‌ی شعر کمال برمی‌شمرد. (همان، ۸۵)
سید محمد حسینی در مقاله‌ای با عنوان «تلمیح و ایهام در شعر کمال خجندی» ضمن اشاره به حجم بالای غزل‌های کمال، محتوا و بار هنری این غزل‌ها را در مقایسه با غزل‌های سعدی، حافظ و مولانا چندان نغز و گرانبار نمی‌داند امّا، معتقد است در دیوان کمال غزل‌هایی یافت می‌شود، که برخی از ابیات آن‌ها بسیار زیبا و دل‌انگیز است. (حسینی،۱۳۷۷: ۶۵)
۱-۳- اهمیت و ضرورت تحقیق
از آن‌جا که هرکدام از شاعران و نویسندگان فارسی‌زبان بسان حلقه‌های یک زنجیر به شمار می‌آیند و پژوهش روی آثار همه‌ی ‌آن‌ها از لحاظ سبک‌شناسی، تاریخ ادبیات و تحول شعر فارسی ضروری می کند، نوآوری این تحقیق از آن جهت است که شعر شاعرانی چون کمال خجندی را باید در مقایسه با شاعران دیگر خصوصاً شاعری چون سعدی که در اوج قلّه‌ی رفیع ادب فارسی قرار دارد، سنجید تا جایگاه شاعری و ارزشمندی شعر او تبیین و تعیین گردد.
۱-۴- اهداف تحقیق
- بررسی میزان تأثیرپذیری کمال از سعدی
- بررسی مضامین وام گرفته‌ی کمال از سعدی
- بررسی جایگاه شعری کمال خجندی در میان شاعران غزل‌سرای دیگر
- بررسی شیوه‌های تأثیرپذیری کمال از سعدی
۱-۵- پیشینه‌ تحقیق
تحقیقاتی که تاکنون در حوزه‌ی اشعار این دو شاعر صورت گرفته به‌طور کامل با موضوع این پایان‌نامه مطابقت ندارد در تحقیقاتی که پیش از این در زمینه‌ی این موضوع انجام پذیرفته و شرح آن‌ها ذکر خواهد شد به بررسی شعر یکی از شاعران مورد بحث و یا مقایسه‌ی شعر آن شاعر با شعر شاعران دیگر پرداخته شده است و یا تحقیقاتی به‌صورت مختصر انجام شده و گسترش و شرح بیشتری را می‌طلبد که خلاصه‌ای از آن‌ها آورده شده است.
- بهرامی، جواد، (۱۳۹۱). «بررسی صنایع معنوی بدیع در غزل‌های کمال خجندی»
در این پایان‌نامه آرایه‌های معنوی بدیع از قبیل تشبیه، تناسب، ایهام، ترتیب کلام و تحلیل و توجیه و خاتمه در دیوان کمال خجندی مورد بررسی قرار گرفته است و برای هر کدام از این آرایه‌ها نمونه‌های زیبایی از اشعار کمال خجندی بیان گردیده است.
- جواهری، حسین. (۱۳۷۳). «شرح لغات و ترکیبات دیوان کمال خجندی»
در این پایان‌نامه نویسنده به شرح لغات و ترکیبات دشوار غزلیّات کمال خجندی پرداخته است و هدف این پایان‌نامه آسان تمودن درک مفاهیم دشوار غزلیّات این شاعر به وسیله‌ی شرح لغات و اصلاحات بوده است.
زمانی، مرضیه، (۱۳۹۰). «بررسی تطبیقی صد غزل سعدی شیرازی با صد غزل خواجوی‌ کرمانی»
هدف این پایان‌نامه بررسی مشابهات موجود میان صد غزل سعدی و صد غزل خواجوی کرمانی بوده است.و در طی آن میزان تأثیر‌پذیری غزل خواجو از غزل سعدی مشخص گردیده است.
-. صدری‌نیا، باقر، (۱۳۷۸). «سیمای کمال در آینه‌ی تذکره‌ها»
در این مقاله نویسنده به تحلیل نظریه‌های مختلف تذکره‌نویسان در مورد زندگانی و احوال کمال پرداخته و سعی کرده صحیح‌ترین نظرها را به وسیله‌ی استدلال‌های قوی شناسایی کند و نشان دهد..
- معدن‌کن، معصومه، (۱۳۷۶). «ویژگیهای ممتاز شعر کمال خجندی»
در این مقاله نویسنده به بررسی محتوایی غزل‌های کمال خجندی پرداخته و غزل‌های این شاعر را از لحاظ محتوایی به چهار گونه‌ی مححقانه، حکمی، عاشقانه و رندانه تقسیم کرده است. و ویژگی‌هایی چون: تازگی، نوآوری، آوردن حسن مطلع، وصف زیبایی طبیعت و تشبیه را از عوامل ممتاز بودن شعر کمال خجندی برشمرده است.
- موسوی، میر نعمت‌الله، (۱۳۷۶). «نگاهی به زمان و شعر کمال خجندی»
در این مقاله نویسنده به بررسی اوضاع دوران حیات کمال خجندی پرداخته است و تأثیر عوامل اجتماعی و حوادثی که در دوران شاعر اتفاق افتاده را در شعر کمال بررسی و نمایان کرده است.
- مؤید شیرازی، جعفر، (۱۳۷۵). «پیوندهای هنری کمال خجندی و سعدی شیرازی»
در این مقاله که در قالب یک سخنرانی در مجمع بزرگداشت کمال خجندی آذرماه ۱۳۷۵ در تبریز ارائه شده است، به‌صورت مختصر به بررسی سیصد غزل از دیوان کمال خجندی پرداخته شده است. نویسنده سعی کرده است تا به‌صورت کلی و مختصر پیوند این دو شاعر را مطرح کند و با آوردن نمونه‌هایی از شعر هر دو شاعر این پیوند را به اثبات برساند.
۱-۶- سؤالات تحقیق
- غزل‌های کمال خجندی چه میزان از غزل‌های سعدی تأثیر پذیرفته است؟
- مفاهیم و مضامین وام‌گرفته‌ی کمال خجندی از سعدی کدام است؟
- جایگاه شعری کمال خجندی در کدام مرتبه قرار دارد؟
- کمال در تأثیرپذیری از سعدی از چه شیوه‌هایی بهره جسته است؟
۱-۷- روش تحقیق
روش تحقیق در این پایان‌نامه از گونه‌ی سند پژوهی و کتابخانه‌ای است و در طی آن همه‌ی غزل‌های کمال‌الدین خجندی با غزل‌های سعدی از لحاظ ساختاری و محتوایی به‌طور دقیق مقایسه شده است، برای این منظور کتاب‌ها و مقالات مرتبط با موضوع مطالعه و اطلاعات لازم جمع‌ آوری شد.
مرجع‌هایی که در این رساله مورد بررسی قرار گرفته است:
الف: سعدی، مصلح‌الدین. (۱۳۷۹). کلیات براساس تصحیح و طبع محمدعلی فروغی. تصحیح، مقدمه، تعلیقات و فهارس به‌کوشش بهاءالدین خرمشاهی. تهران: دوستان
دلیل انتخاب این نسخه اعتبار آن در میان نسخه‌های موجود غزلیات سعدی است.
ب: خجندی، کمال‌الدین مسعود. (۱۳۷۵). دیوان به تصحیح: عزیز دولت‌آبادی، تبریز: مجمع بزرگداشت کمال خجندی.
دلیل انتخاب این چاپ آن است، که این تصحیح از دیوان کمال آخرین تصحیح انجام شده برروی این دیوان است و در مقایسه با دیگر چاپ‌ها اشکالات کمتری دارد.

ابن ندیم، گرچه در مقدمه کتاب وعده داده است که تنها از مؤلفان و آثار آنان یاد کند، اما در موارد بسیاری از دانشمندانی نام برده که صاحب تألیف نبوده اند. وی به نقل آنچه پیشینیان ذکر کرده بودند، چندان رغبتی نداشته است وعموما مطالب ذکر شده برای اولین بار آمده است.که این امر از محاسن کتاب محسوب می‌گردد.از فصول مختلف این کتاب در قسمتهای مختلف این کتاب بهره برده شده بویژه در فصولی که به معرفی آثار علما ودانشمندان خاندان بابویه سخن به میان آمده.

الفهرست شیخ طوسی
کتاب الفهرست دیگر،الفهرست‏ نوشته شیخ طوسی، از بزرگان شیعه در قرن پنجم هجری. این کتاب به بیان اسامی‌مصنفین شیعه و کتابهایی که در عالم تشیع نوشته شده و سند شیخ طوسی به آنها می‌باشد.این کتاب در ردیف مهمترین منابع برای شناخت اعتبار راویان شیعه و از عمده‏ترین منابع است. هدف اصلی از تألیف کتاب معرفی مؤلفین شیعه و کتب آنها است، بنابر این راویانی که کتابی ننوشته‏اند نامشان در این کتاب نیامده‌است. در عین حال، در این کتاب بعضی از مؤلفین شیعه ذکر نشده‏اند.شیخ، فهرست کتب اصحاب امامیه را نوشته‌است، بنابراین صِرف آمدن نام یک نفر در این کتاب، دلیل بر شیعه بودن اوست مگر آنجا که تصریح به خلاف شده باشد. کتاب «الفهرست» دارای ترتیب و نظم امروزی نبوده ودر سال ۱۰۰۵ هجری به ترتیب الفبایی کامل در آمده که به نظر می‌رسد چاپ حاضر نیز بر اساس این ترتیب است.
معانی الاخبار
کتاب دیگر که لازم است به آن اشاره گردد کتاب معانی الاخباراست.مؤلّف کتاب شیخ صدوق ودر دوجلد می‌باشد.این کتاب حاوی احادیثی است که جنبه تحریف زدایی از چهره واقعیت ها را دارد. و بازگوکننده تأویل و بیان واقعی الفاظ شبهه انگیزی است که در آیات قرآن و یا در سنت آمده و دارای چند احتمال است و معمولاً دست آویز بدخواهان شده بود و به همین دلیل شیعیان آن مسائل را از ائمه راستین اسلام پرسیده و پاسخ دریافت داشته اند. به راستی این کتاب همچون چراغ نورانی هدایت جهت شناخت واقعی اسلام و معرفت و بینایی و شناخت حقایق اسلام راستین است. کتاب حاضر درصدد است تا به دید مسلمین جهت الهی داده و به آنان بصیرت و معرفت ببخشد تا در دامن شیادان دین ساز نیفتند.
مولف علت تألیف کتاب را شناساندن مفهوم صحیح احادیث و روایات ائمه ـ علیهم السلام ـ به مردم ذکر کرده و این هدف خود را به کلام امام صادق ـ علیه السلام ـ استناد داده که امام صادق ـ علیه السلام ـ می‌فرمایند: «… منظور و مقصود سخنان و کلمات مرا درک کنید، زیرا هر جمله دارای چندین مفهوم می‌باشد و هر کس می‌تواند آن را به مقصود خود تأویل کرده و دروغ هم نگفته باشد».
از این رو مؤلّف بر آن است تا مفهوم و منظور اصلی احادیث ذی الوجوه را بیان و به فهم مقصود اصلی ائمه ـ علیهم السلام ـ کمک کند تا اسلام واقعی در بین مسلمانان منتشر شود. استناد به احادیث برای بیان درک وفهم کلمات از نقاط قوت ومزایای این کتاب است.در قسمتهای مختلف این تحقیق ازکتاب معانی الاخبار استفاده شده است.
کمال الدین وتمام النعمه
یکی از آثار ارزشمند و مفید شیخ صدوق کتاب کمال الدین و تمام النعمه است. این کتاب، که تاکنون بارها به چاپ رسیده، جامعترین و کاملترین کتاب درباره اثبات وجود امام زمان (عج) و غیبت طولانی آن حضرت از نظر عقلی و نقلی است. در این کتاب از آیات قرآنی و روایات معصومان(علیهم السلام) و تاریخ انبیا به شیوهای بدیع استفاده شده و طول عمر حضرت ولیعصر (عج) با استدلات منطقی و عقلی و روایات معتبر و ادلّه نقلی به اثبات رسیده و به اشکالات و شبهات مربوطه پاسخ داده شده است.ارزش و اعتبار این کتاب، گذشته از جامعیت و استحکام مطالب، به خاطر نزدیکی زمان تألیف آن با آغاز غیبت حضرت مهدی (عج) است; زیرا این کتاب در سال ۳۵۲ ق، یعنی زمانی که هنوز سن مبارک آن حضرت به یکصد سال نرسیده بود، به تألیف رسیده است. شیخ صدوق این کتاب را در بازگشت از زیارت مشهد مقدّس، هنگام اقامت در نیشابور و پس از دستوری که از امام زمان(علیه السلام)در عالم خواب دریافت کرد، تصنیف نمود.این کتاب به دلیل اینکه مستقیماَبه قلم خود شیخ صدوق به عنوان ابر عالم خاندان بابویه نگاشته شده است برای این تحقیق رکن اصلی واساسی را داشت ودرجای جای رساله حاضر از ان بهره برده شد.
منابع تحقیقاتی
از منابع تحقیقاتی و معاصری که در این رساله از آن استفاده گشت سه کتاب را می توان معرفی نمود
فقیه ری
کتاب فقیه ری اثر سیدحسن موسوی خوراسانی. این کتاب اگرچه با زبانی ساده و سلیس به معرفی آثار و اساتید شیخ صدوق پرداخته اما از هرگونه تحلیل و یا اظهارنظر خودداری کرده است همچنین نویسنده از معرفی دیگر اعضاء خاندان بابویه چشم پوشی نموده و به آنان اشاره ای نکرده است اما از حیث اینکه آثار شیخ صدوق به خوبی معرفی شده کتاب بسیار ارزشمند است.
تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا طلوع دولت صفوی
کتاب دیگر از دسته کتب تحقیقاتی کتاب تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا طلوع دولت صفوی تألیف دکتر رسول جعفریان است کتاب شامل فصول مختلفی راجع به رشد و گسترش تشیع در ایران در قرون گوناگون و عوامل مختلف در آن صحبت نموده از مزایای کتاب این است که بر حسب قرون اسلامی‌تدوین شده و در هر فصل به زمینه های مختلف رشد تشیع اشاره نموده.اگرچه مطالب کتاب بطور مستمر به موضوع اصلی رساله ارتباطی ندارد،امااز بخش معرفی خاندان بابویه که به صورت اختصار به آن اشاره گردیده بود مطالب جزئی استنباط شد.
تاریخ تشیع
کتاب دیگر کتاب تاریخ تشیع در دو جلد است که برای این رساله از جلد دوم آن بهره برداری گشت. کتاب تألیف جمعی از مولفان و زیرنظر احمدرضا خضری و با عنوان کامل تاریخ تشیع دولت ها و خاندان ها و آثار علمی‌و فرهنگی شیعه است. کتاب در بخشهای گوناگون و در فصول متفاوت به ورود و تأسیس دولت های شیعه مانند علویان طبرستان، دولت آل بویه و همچنین در بخش خاندان های شیعه مانند خاندان اشعریان، نوبختیان و همچنین آل بابویه نگاشته شده است. در این کتاب به آثار علمی‌و فرهنگی و اهداف آموزشی فرهنگ شیعه پرداخته شده است. طبیعتاً لازمه استفاده از این کتاب برای تهیه رساله از قسمت خاندان آل بابویه بوده است که در این فصل به معرفی خاندان بابویه تا حد بسیار مختصری به معرفی خاندان، آثار و عالمان خاندان بابویه پرداخته شده است اما مطالب آن قدر کم حجم و سبک است که نمی‌توان به عنوان یک منبع تحقیقاتی خوب برای یک رساله از آن استفاده برد اما در مجموع کتاب فوق از جمله کتبی است که به صورت جامع به علل و تحلیل فرهنگ تشیع پرداخته است که در این زمینه کمتر کاری انجام گرفته است.
آل بویه و اوضاع زمان ایشان
کتاب دیگر کتاب آل بویه و اوضاع زمان ایشان تألیف علی اصغر فقیهی است. این کتاب نیز از جمله کتب تحقیقاتی کاربردی در این رساله بود کتاب در فصول مختلف در زمینه تاریخ آل بویه و همچنین تحلیل مسائل مرتبط با دولت آل بویه، وضع دستگاه خلفا و سلاطین و کیفیت دیوان ها، شهرهای شیعه نشین و همچنین اوضاع و احوال دین و مذهب در زمان آل بویه است. برای تحلیل فصل مربوط به آل بویه و حوادث قرن چهارم این رساله از این کتاب استفاده گردید اگرچه مطالب جسته و گریخته و نامنظم ترتیب و ترکیب یافته اما جامعیت و غنی بودن مطالب را در کتاب به همراه دارد.
در مجموع مطالب ذکر شده باید اذعان داشت اگرچه با توجه به بسیاری از نقص ها و کاستی ها در راستای جمع آوری و ذکر مطالب و طبیعتاً در ارائه آن در رساله در زمینه خاندان بابویه در این رساله همراه بود، اما این کار تقریباً بار اولی است که به این جامعیت تمام مطالب در کنار و در راستای همدیگر قرار می‌گیرد بدین معنی که شاید تاکنون اکثریت مطالب در کتب، تحقیق ها و رسالات گوناگون به طور اختصارتر یا جامع تر به آن پرداخته شده است اما با این تطبیق مسائل و ارتباط مسائل با یکدیگر تا کنون هیچ منبع یا کتاب یا تحقیقی انجام نگرفته. امید است تحقیقات بعدی کامل تر و با اهداف ازپیش تعیین شده موثرتری انجام گیرد.

فصل اول

جو عمومی در قرن چهارم

۱-۱- اوضاع سیاسی، اجتماعی،‌فرهنگی جهان اسلام درقرن چهارم (مقارن حیات شیخ صدوق)

دراین قسمت بر آن داریم تا به بررسی پاره ای از مهم ترین اوضاع واحوال سیاسی- اجتماعی -فرهنگی درقرن چهارم هجری یعنی زمانی که خاندان بابویه به اوج مرتبت علمی خود رسیده بودند بپردازیم. یکی از مهم ترین حوادث قرن چهارم و مقارن با دوران زندگانی شیخ صدوق،اصلی ترین شخصیت علمی خاندان بابویه تشکیل دولت شیعه مذهب آل بویه در ایران بوده است که بهتر است دراین قسمت راجع به تشکیل این حکومت و فهرستی از حوادثی که مرتبط با عالمان شیعی ومسائل مربوط به شیعیان بوده است را بیان می‌نمائیم.
۱-۲- تشکیل دولت شیعه آل بویه
یکی از مشهورترین خاندانهای شیعه ایرانی که دولت بزرگی در ایران تاسیس نمودوبه دیلمیان یا دیالمه مشهور است.حکومت این سلسله دریازدهم ذی القعده۳۲۱آغازگردیدوباسقوط بغدادبه دست سلاجقه در سال ۴۴۸ پایان پذیرفت.این طایفه از ذریه بویه، ماهیگیری ازاهل دیلم (ناحیه کوهستانی گیلان)بود که نام وی به عنوان این خاندان معروف گشت.
بنیانگذاران دولت آل بویه فرزندان بویه :علی،حسن.احمد هستند.که بعدها به ترتیب عمادالدوله،رکن الدوله و معز الدوله خوانده شدند.این سه برادر به خدمت مرداویج فرزند زیار در آمدند و علی فرزند بویه از خود کفایت زیادی نشان داد و به حکومت کرج رسید.سپس مردم به وی گرویدندومحبت زیادی به اونشان دادند واین امر باعث شدک وتردید مرداویج گشت و رقابت بین آنان آغاز شد.مرداویج درسال ۳۲۳ق به قتل رسید.حسن اصفهان وری وهمدان وشیراز را تسخیر نمود واحمد کرمان را تصرف کرد و آنگاه با لشکر خود در۳۳۴ق وارد بغداد گشت و مستکفی خلیفه عباسی با وی بیعت نمود ودستور داد تا نام سه برادر بر سکه ها ضرب گردد. سلاطین این سلسله خدمات بزرگی به علم وفرهنگ شیعه کرده اند..بعضی از ملوک این خاندان خود از علما و شعرا بوده واز عالمان و محدثان تجلیل، و وزیران خود را از دانشمندان عصر خویش انتخاب می‌نموده اند. مانند صاحب بن عباد و ابن العمید وشاپور فرزند اردشیر،صاحب کتابخانه ای معروف که آنرا در قسمت شیعه نشین غرب بغداد - محله کرخ-تاسیس نمود. )حاج سید جوادی،احمد،۱۳۶۹ش :۱۵۳ (
تشکیل این دولت شیعه در ایران توانست حوادث وعواقب مرتبط دیگری را به دنبال داشته باشد.کوچکترین موردی که بتوان به آن اشاره نمود احیا فرهنگ وتمدن ایرانی - اسلامی‌در ایران بوده است.این کار ازطرق مختلفی به انجام رسید.مانند احیای استفاده از نامهای ایرانی، ضرب سکه با علائم ایران باستان وهمچنین توجه به دانشمندان و عالمان و فقیهان و ادیبان وگرامیداشت آنان.تشیع در این قرن، شانس بزرگی در تسلط برتمامی‌جهان اسلامی‌را داشته است.به همین دلیل، این دوره را می‌توان دوره پیروزی شیعه نام گذاری کرده‏، امابه دلیل اختلافات موجود میان دولت‏های شیعه، که بخشی از آنها جنبه سیاسی و نژادی مانند عربی،دیلمی، و غیره ـ داشت، تشیع نتوانست چیرگی خود را بر دنیای اسلام تکمیل کند.به علاوه، نوع عقاید،شیعی هر گروه، متفاوت از دیگری بود.برخی زیدی مذهب، برخی اسماعیلی و برخی دیگر امامی‌مذهب بودند.با این حال قدرت شیعه در قرن چهارم واقعا اعجاب‏آور است. دولت آل بویه نیز به عنوان اولین دولت رسمی‌شیعه در ایران بر عراق و بخش‏های وسیعی از ایران حکومت می‏کردند. در این شکی نیست که حاکمان آل بویه خود شیعه مذهب بودندو از این زمان بود که در روند گسترش تشیع در ایران تحول عظیمی‌به وجود آمد.
پیش از روی کار آمدن آل بویه، تشیع در ایران و عراق نفوذچندانی نداشت.در دوران الراضی بالله عباسی (خلافت ۳۲۲ ـ ۳۲۹) تشیع در بغداد نفوذ چشمگیری به دست آورد.چهار سال پس از وی بود که بویهیان بر بغداد مسلط شدند.الراضی ضمن اعلامیه‏ای در بغداد، اهل حدیث و حنابله را مورد حمله قرار داد، به ویژه از این ناحیه که آنها، شیعیان اهل بیت را متهم به کفر و گمراهی می‏کنند.)فقیهی،علی اصغر،۱۳۶۳ ش:۱۱۲(.
با آمدن آل بویه به عراق تشیع در بغداد رشد چشمگیری یافت.عالمان زیادی از بلاد مختلف به بغداد که مرکزیت جهان اسلام راداشت مهاجرت کرده و به کار رواج آثار شیعی پرداختند.درحقیقت عالمان شیعه دراین دوره به دربار آل بویه راه یافتند وحتی همین امر سبب پاره ای اختلاف میان شیعیان و اهل سنت گردید. درهرصورت دوران آل بویه را می‌توان دورانی دانست که به نفع شیعه بوده است.به جرات می‌توان گفت عصر آل بویه عصر احیای مجدد تشیع بوده است. در این عصر از یک طرف به دلیل ضعف خلفای عباسی و از طرف دیگر به علت روی کار آمدن چهار دولت شیعی (فاطمیان در مصر- آل بویه در ایران و عراق- حمدانیان در سوریه -زیدی ها دریمن) و از جانب دیگر ظهور عالمان بزرگ شیعی همچون، کلینی، صدوق پدر و پسر و شیخ مفید، تفکر شیعی گسترش قابل ملاحظه ای یافت. کتب اربعه شیعه در همین دوران آل بویه بود که فرصت نگارش پیدا نمودوتکامل یافت.نویسندگان کتابهای اربعه فقهی شیعه درهمین دوران به اوج مشهوریت خود رسیدند. امرای آل بویه هم خویش اهل فضل و دانش بودند و هم دیگران را به کسب علوم تشویق می‌کردند. عضدالدوله دیلمی‌که خود یکی از مقتدرترین امرای آل بویه است در شمار شعرای چیره دست عرب است.
ابوالفضل بن عمید، وزیر کاردان و لایق رکن الدوله در شعر، ادب، تفسیر، قرآن، نحو، عروض، اشتقاق و لغت سرآمد دوران خود بود.(فدایی عراقی،غلامرضا،۱۳۸۳ ش:۵۲).
صاحب بن عباد شاگرد ابن عمید که پس از استاد به منصب وزارت آل بویه منصوب شد نیز از علمای برجسته زمان و آشنا به علوم مختلف اسلامی‌بود تا جایی که علامه مجلسی در شأن او می‌گوید: «او داناترین فقهاء متقدم و متأخر ماست و هرچه از فضل و دانش او گفته شود، بالاتر از آن است. (فقیهی،علی اصغر،۱۳۶۳ ش:۲۲۳).
صاحب همان کسی است که شیخ صدوق برای او احترام فوق العاده ای قائل بود و کتاب «عیون اخبارالرضا(ع)» را به نام او نوشت و به کتابخانه اش تقدیم کرد. چنانچه اشاره خواهد شد شیخ صدوق در رجب سال ۳۳۹ به استماع حدیث از قم خارج شد و در رجب سال ۳۴۷ هـ.ق و در پی دعوت امیر رکن الدوله وارد ری گردید. عامه مردم برای اخذ احکام و دانش پژوهان برای اخذ علوم و معارف گرداگرد او حلقه زدند، او خود نیز از دانشمندان آن سامان بهره مند شد. یکی از اقدامات شیخ صدوق در ری تشکیل جلسات مناظره بود که در حضور سلطان رکن الدوله و عامه مردم منعقد می‌گردید.(کرمر،جوئل،۱۳۷۵ ش:۱۱۳).
شیخ صدوق با پدرش که سالیانی را در قم زندگی می‌کرد وبه تربیت عالمان شیعی می‌پرداخت در همین دوران آل بویه بود که به دعوت رکن الدوله دیلمی‌به ری دعوت شد و مورد احترام رکن الدوله و وزیر عالم پرورش صاحب بن عباد قرار گرفت،ووی نیز مانند بسیاری دیگر از عالمان ودانشمندان به دربار آل بویه راه یافت. آل بویه که خود در طبرستان به اسلام گرویده بودند.با توجه به گرایش شیعی آنها، می‏توان گفت اسلام آنها به دست علویان بوده است.زمانی که فعالیت نظامی‌خود را آغاز کردند، تشیع خود را آشکار نکردند.اکنون محققان برآنند که آل بویه، از آغاز بر مذهب تشیع زیدی بوده‏اند، اما بعدها به تشیع امامی‌گرویدند.دلایل زیادی وجود دارد که این مطلب را تأیید می‏کند.(فقیهی،علی اصغر،۱۳۶۳ ش: ۸۶).
معز الدوله با استقرار در بغداد، فعالیت‏های شیعی خود را آغاز کرد.شروع کار شیعی او با فرمانی بود که وی در سال ۳۵۱ صادر کرد. در ربیع الثانی این ماه، شیعیان بغداد به دستور معز الدوله، متنی را در همه مساجد نوشتند.این متن چنین بود: خداوند معاویه را لعنت کند.و لعنت کند کسی که فدک را که حق فاطمه بود غصب کرد، و لعنت کند کسی که مانع از دفن امام حسن علیه السلام در کنار قبر جدش شد.و کسی که ابو ذر را تبعید کرد و کسی که عباس را داخل در شورا [ی شش نفره‏] نکرد.
شب هنگام برخی از اهل سنت آن نوشته‏ها را محو کردند.این بار معز الدوله به توصیه وزیر قدرتمندش ابو محمد مهلبی دستور داد تا تنها بنویسند: لعن الله‏الظالمین لآل محمد، در ادامه نام معاویه را نیز نوشتند. در محرم سال ۳۵۲ فرمان جدیدی از معز الدوله صادر شد.وی دستور داد تا مردم، روز عاشورا، مغازه‏های خود را تعطیل کرده و مجالس سوگواری و عزاداری بر پا کنند.سنیان قادر به ممانعت از این مراسم نبودند و دلیل آن هم این بود که دولت آل بویه پشتیبان آن بود.بویهیان این رسم را می‏بایست در طبرستان و ری، میان شیعیان آموخته باشند(فقیهی،علی اصغر،۱۳۶۳ش: ۱۴۳).
در روز غدیر همان سال، باز معز الدوله دستور داد تا شهر را آذین بسته و آتش بازی کنند.شب هنگام، به مانند سایر اعیاد، همه بازارها را باز کرده و طبل و بوق بزنند. پس از آن، هر سال، مراسم عاشورا و غدیر توسط شیعیان برگزار می‏شد.اندک اندک، سنیان بغداد، به ویژه حنابله که افراطی بودند، در اندیشه مقابله افتادند.این مقابله به دو صورت انجام شد:
نخست در برابر روز غدیر، روز غار درست شد، روزی که پیامبر (ص) همراه ابو بکر به غار رفت! همچنین در برابر عاشورا، روزی را برای عزاداری برای مصعب بن زبیر که توسط حجاج کشته شد، معین کردند.
شیوه دوم برای مقابله با شیعیان، ایجاد درگیری و برهم زدن مراسم مذهبی و سوگواری و حمله به خانه‏های شیعیان در محله کرخ در بغداد بود.طی سال‏ها، این درگیری‏ها، منجر به کشته شدن بسیاری از مردم بغداد از دو سو شد.(فقیهی،علی اصغر۱۳۶۳ش: ۱۴۵ ).
محله کرخ که محله تجار و شیعیان بود، هر بار به بهانه‏ای توسط عیاران و مردمان سایر محلات، بیش‏تر به بهانه‏های مذهبی مورد دستبرد و قتل و غارت قرار می‏گرفت.در این میان، فتنه سال ۳۶۱ بسیار گسترده بود.همین وضعیت در شعبان سال ۳۶۲ نیز برای محله کرخ پیش آمد.آتش سوزی این سال، منجر به کشته شدن هفده هزار نفر و سوختن سیصد باب مغازه شد.
زمانی که قادر عباسی در سال ۳۸۱ به جای الطائع به قدرت رسید، اندک اندک قدرت بویهیان رو به ضعف می‏رفت.به همین دلیل، وی تلاش خود را برای احیای مذهب سنی در بغداد آغاز کرد.در این سوی، محمود غزنوی در سال ۳۸۷ قدرت را به دست گرفت.(همان: ۳۲۷).باتمام این توصیفات شیعه دردوران ال بویه اقتدار خودرا حفظ نموده وبیشترین عالمان شیعی در همین دوران بود که فرصت حضور را پیدا نمودند.
۱-۳تأثیرحکومت آل بویه برجامعه ی ایران و اسلام
از ویژگیهای‌ بارز حکومت‌ سلسله‌ آل‌ بویه‌ استقلال‌ خواهی، احیای‌ هویت‌ فرهنگی‌ ایرانی‌ و گرایش‌ وافر آنان‌ به‌ مذهب‌ تشیع‌ بود که‌ همه‌ی‌ این‌ خصوصیات‌ به‌ نوعی‌ به‌ وضع‌ جغرافیایی‌ و انسانی‌ خاص‌ سرزمین‌ تاریخی‌ «دیلم» خاستگاه‌ و زادگاه‌ آل‌ بویه‌ در سرزمین‌ پهناور ایران‌ زمین‌ مرتبط‌ می‌باشد.احیای‌ شعایر شیعه‌ از قبیل‌ ذکر جملات: «حی علی خیرالعمل‌ و اشهد ان‌ علیاولی‌ الله» در اذان‌ و نیز برگزاری‌ مراسم‌ جشن‌ و سرور در سالروز عید غدیر خم‌ و همچنین‌ بزرگداشت‌ واقعه‌ خونین‌ و تاریخی‌ کربلا و زیارت‌ اماکن‌ متبرکه‌ و مقدس‌ را می‌توان ‌از عملکردسیاست‌دینی‌آل‌بویه‌وتاثیرگذاری‌آن‌برجهان‌اسلام‌برشمرد.‌از پیامدهای‌ مهم‌ در سیاست‌ گذاری‌ دینی‌ حکومت‌ آل‌ بویه، تضعیف‌ جایگاه‌ خلافت‌ عباسی‌ بوده‌ که‌ بعد از آن‌ در تاریخ‌ اسلام، شاهد ایجاد اندیشه‌ یکسان‌ نگری‌ وگسترش‌ علم‌ و مذهب‌ شیعه‌ در سطح‌ جهان‌ می‌باشیم، حکام‌ سلسله‌ آل‌ بویه‌ در قرون‌ چهارم‌ و پنجم‌ هجری‌ با اتکا به‌ قدرت‌ نظامی‌و با بهره‌وری‌ از آداب‌ و سنن‌ قومی‌ملی‌ و نیز با گرایش‌ کامل‌ به‌ مذهب‌ شیعه‌ بر بخشهای‌ وسیعی‌ از ایران‌ و سرزمین‌ عراق‌ تسلط‌ یافتند و با ضعیف ‌خلفای ‌عباسی ‌و احیای‌ مذهب‌ تشیع ‌و رواج‌فرهنگ‌و هنر اسلامی ‌بر جامعه‌ی ‌ایرانی ‌و اسلامی ‌حکومت‌ کردند که‌ تاثیر بسزایی ‌در نشرو گسترش‌ قلمرو اسلام ‌درجهان‌داشت. ‌حکام‌ آل‌ بویه‌ در ترویج‌ و نشر تشیع‌ بی‌ نهایت‌ کوشا بودند و به‌ صراحت‌ می‌توان‌ گفت‌ که‌ شیعه‌ در عهد حکومت‌ آل‌ بویه‌ پیشرفتهای‌ مادی‌ و معنوی‌ چشمگیری‌ داشته‌ که‌ حاصل‌ تساهل‌ و تسامح‌ مذهبی‌ حاکمان این سلسله‌بود.‌به‌ عنوان‌ مثال‌ عضدالدوله‌ از حاکمان‌ نامدار آل‌ بویه‌ در مقابر حضرت‌ علی‌ (ع) و امام‌ حسین‌ (ع) عمارتی‌ ایجاد نموده‌ و هر سال‌ مقداری‌ هدایا برای‌ اماکن‌ مقدسه‌ می‌فرستاد و خود نیز برای‌ زیارت‌ به‌ کربلا و نجف‌ می‌رفت. ولی‌ به‌ رغم‌ این‌ اقدامات‌ و اعتقادات‌ قلبی‌ نسبت‌ به‌ مذهب‌ تشیع، تعصب‌ بی‌ جا از خود نشان‌ نمی‌داد. فدایی عراقی،غلامرضا،۱۳۸۳ ش: ۶۸.طبق‌ روایات‌ تاریخی‌ عضدالدوله‌ در اوج‌ قدرتش‌ به‌ نصربن‌ هارون‌ «وزیر مسیحی» خود دستور داد تا برای‌ آسایش‌ مسیحیان‌ اقدامات‌ ارزنده‌ای‌ صورت‌ دهد و نیز برای‌ انجام‌ فرائض‌ و عبادت‌ آنها،کلیسایی‌دربغدادبسازد.(همان:۷۰).
‌این‌ امر بیانگر عدم‌ تعصب‌ بی‌ مورد آل‌ بویه‌ ونشانگر وحدت‌ و تعامل‌ آنان‌ در قبال‌ ادیان‌ الهی‌ می‌باشد که‌ امروزه‌ در جهان‌ اسلام‌ مبحثی‌ را به‌ نام‌ گفتگوی‌ ادیان‌ و تمدنها ایجاد نموده ‌است‌ که‌ آن‌ را می‌توان‌ از تاثیرات‌حکومت‌آل‌بویه‌برجهان‌اسلام‌دانست.‌از جمله‌ تاثیرات‌ و نتایج‌ حکومت‌ آل‌ بویه‌ در جهان‌ اسلام، نگرش‌ بی‌ طرفانه‌ و غیر مغرضانه، توام‌ با تسامح‌ نسبت‌ به‌ اهل‌ سنت‌ بوده‌ که‌ منجر گردید تا اهالی‌ بغداد که‌ از دیرباز «اهل‌ تسنن» بوده‌اند به‌ مذهب‌ تشیع‌ روی‌ آورندوازدل‌وجان‌آن‌راپذیراشوند.
‌ابن‌ اثیر در خصوص‌ تاثیر حکومت‌ آل‌ بویه‌ در پاسداشت‌ مذهب‌ تشیع‌ می‌نویسد: «در سال‌ ۳۵۲ هجری‌ قمری، معزالدوله‌ با صدور فرمان‌ همگانی، روز «عاشورا» را تعطیل‌ رسمی‌اعلام‌ نموده‌ و تمامی‌خرید و فروش‌ را ممنوع‌ کرد و نیز دستور داد تا در این‌ روز بر حسین‌ بن‌ علی‌ (ع) نوحه‌ و عزاداری‌ نموده‌ و اشک‌ بریزند.»(ابن اثیر،علی بن محمد، ۱۳۴۴ش:۱۱۵). بنابراین‌ تعطیل‌ شدن‌ رسمی‌روز تاریخی‌ و مذهبی‌ عاشورا در جهان‌ تشیع ‌و نیز زنده ‌نگه‌داشتن‌عاشوراازجمله‌پیامدهای‌حکومت‌آل‌بویه‌به‌شمارمی‌آیدکه‌تأثیربسزایی‌درحیات‌دین‌مبین‌ اسلام ‌دارد.اوج‌ قدرت‌ آل‌ بویه‌ در زمان‌ حکومت‌ عضدالدوله‌ بوده‌ که‌ موجب‌ گسترش‌ مذهب‌ تشیع‌ و نشرشیعه گری‌ ‌ گردید. زیرا که‌ وی‌ به‌ عنوان‌ اولین‌ سردار ایرانی‌ لقب‌ شاهنشاه‌ «سلطان» را به‌ همراه‌ لقب«تاج‌ المله» از خلیفه‌ دریافت‌ نمود و با اقدامات‌ عمرانی‌ خود در سراسر قلمروش‌ به‌ ویژه‌ فارس، خوزستان‌ و بغداد، موجب‌ رونق‌ و شکوفایی‌ دولت‌ خود و احیأ مذهب‌ تشیع‌ گردید. وی‌ با احداث‌ بارگاه‌ امیرالمومنین‌ علی‌ (ع) در نجف‌ و ساخت‌ بند امیر فارس‌ و بیمارستان‌ عضدی‌ بغداد و نیز با انتخاب‌ وزیران‌ خود از دانشمندان‌ و علما و گسترش‌ علم‌ و دین، نام‌ خود را به‌ عنوان‌ حاکم‌ دانا، ادیب‌ و متدین‌ در تاریخ‌ اسلام‌ ثبت‌ نمود.‌علاقه‌ی‌ وافر عضدالدوله‌ به‌ اعیاد ایرانی‌ چون‌ نوروز وارتباط‌ دادن‌ آن‌ با دین‌ اسلام‌ و نیز گسترش‌ قلمرو ایران‌ به‌ حدود مرزهای‌ روم، نشان‌ از علایق‌ دینی‌ و وطنی‌پرستی‌ او دارد.آل‌ بویه‌ اولین‌ سلسله‌ای‌ بود که‌ حمایت‌ و اشاعه‌ مذهب‌ شیعه‌ را در جهان‌ اسلام‌ برعهده‌ گرفت‌ به‌ طوری‌ که‌ معزالدوله‌ علاوه‌ بر اقامه‌ عزاداری‌ عاشورا در بغداد، هنر دراماتیک‌ را که‌ نوعی‌ نمایش‌ غمگین‌ در زمینه‌ حوادث‌ مذهبی‌ می‌باشد، تحت‌ عنوان‌ تعزیه‌ داری‌ و شبیه‌ خوانی‌ رایج‌ نمود که‌ مدتی‌ بعد از این‌ سلسله‌ تعطیل‌ و مجدداً‌ در عهد صفویه‌ احیا شد را ‌بنا کرد به‌ روایات‌ تاریخی‌ می‌توان‌ اذعان‌ داشت‌ که‌ معزالدوله‌ و اصحاب‌ او در ترویج‌ شعایر مذهب‌ تشیع‌بسیارکوشیده‌اند ودر این‌راه‌ازهیچ‌تلاشی‌دریغ‌نورزیده‌اند.
‌از جمله‌ خدمات‌ ارزنده‌ آل‌ بویه‌ در جهان‌ اسلام‌ احیا اعیاد اسلامی‌است.
ابن مسکویه در خصوص‌ وقایع‌ سال‌ ۳۵۲ هجری‌ قمری‌ «حکومت‌ معزالدوله» می‌گوید: «شب‌ پنج‌ شنبه‌ ۱۸ ذیحجه‌ که‌ ‌ آن‌ را «غدیرخم» می‌نامند، در بازارها آتش‌ می‌افروختند. در آن‌ شب‌ همان‌ گونه‌ که‌ در شبهای‌ عید مرسوم‌ است، دکانها تا صبح‌ باز بود، نوبت‌ چیان‌ طبل‌ و بوق‌ می‌زدند. بامدادان‌ شیعیان‌ به‌ مقابر قریش‌ رفتند و نماز عید به‌ جا آوردند.» (ابن مسکویه،احمدبن محمد،۱۳۶۹ش:۱۴۳).
‌بنا به‌ روایات‌ ومستندات‌ تاریخی‌ در سال‌ ۳۵۲ هجری‌ قمری‌ به‌ دستور «معزالدوله» به‌ اهل‌ بغداد دستور داده‌ شد تا روز عاشورا ماتم‌ بپا دارند و دکانها را ببندند و زنها مویه‌ کنان‌ بیرون‌ بیایند. این‌ در واقع‌ نخستین‌ روز عزاداری‌ رسمی‌بر شهدای‌ کربلا در تاریخ‌ جهان‌ اسلام‌ به‌ شمار می‌آید که‌ بعدها این‌ عزاداری‌ در سراسر جهان ‌اسلام ‌شکل‌گرفت‌ و مرسوم‌گردیدتاهرساله‌یادآن‌امام‌همام‌که‌پیشوای‌شهیدان‌اسلام‌وسرورآزادگی‌بوده،گرامی‌داشته‌شود. ‌دوره‌ اقتدار خاندان‌ بویه‌ هر چند کوتاه‌ بود، ولی‌ درهمین‌ مدت‌ کوتاه‌ به‌ ملیت‌ و فرهنگ‌ و تقویت‌ روحیه‌ استقلال‌طلبی‌واحیأمذهب‌تشیع‌کمک‌شایان‌ونمایان‌نمودند.‌ثمره‌ حکومت‌ آل‌ بویه‌ بر ایران‌ احیای‌ دوباره‌ بعضی‌ سنن‌ ملی‌ و فرهنگ‌ ایرانی‌ و نیز خیزش‌ و اعتلای‌ مذهب‌ تشیع‌ است‌ که‌ مدت‌ چند قرن‌ با تحکم‌ و تعدی‌ خلفای‌ اموی‌ و عباسی‌ در مظلومیت‌ به‌ سر می‌برد.
‌روح‌ نظام‌ حکومتی‌ در دوران‌ آل‌ بویه، روحیه‌ مذهبی‌ شیعه‌ توام‌ با تسامح‌ و بر اساس‌ کلام‌ خدا و دستور پیامبر (ص) بوده‌ است. طبق‌ مستندات‌ تاریخی‌ در دوران‌ حکومت‌ آل‌ بویه‌ توجه‌ به‌ احیای‌ سنن‌ ملی‌ و احیای‌ شعایر شیعی‌قوت‌یافت،وبرجهان‌اسلام‌تاثیرگذاشت.‌گفتنی‌ است: در زمان‌ آل‌ بویه، شیعه‌ عزت‌ یافت‌ و مراسم‌ مذهبی‌ به‌ رسم‌ شیعه‌ رواج‌ پیدا کرد. آل‌ بویه‌ در راه‌ ترویج‌ و تقویت‌ مذهب‌ شیعه‌ اثنی‌ عشری‌ و شعایر آن، کوششهای‌ فراوان‌ نمودند که‌ در عصر حاضر شاهد تاثیرگذاری‌ونتایج‌حکومت‌اسلامی‌آل‌بویه‌دردنیای‌اسلام‌می‌باشیم.
‌کوتاه‌ سخن‌ این‌ که‌ آل‌ بویه‌ تشیع‌ را رسمیت‌ داده‌ و بزرگان‌ و اندیشمندان‌ اسلام‌ را چون: شیخ‌ صدوق‌ و شیخ‌ مفید و سید رضی‌ و سلار دیلمی‌را در ترویج‌ تشیع‌ حمایت‌ نمودند و دنیای‌ اسلام‌ و تشیع‌ را وامدار خود ساختند. از زمان‌ حکومت‌ سلسله‌ آل‌ بویه‌ مذهب‌ تشیع‌ در ایران‌ رسمیت‌ یافت‌ و کم‌ کم‌ دامنه‌ نفوذ آن‌ گسترش‌ پیدا نمود تا جایی‌ که‌ در چند قرن‌ بعد در دوران‌ سلسله‌ صفویه، شیعه‌ در ایران‌ اکثریت‌ مطلق‌ را دارا گردید.
درمجموع مطالب یاد شده، اشاره به این دو نکته می‌تواند سودمند باشد:

صبر مهمترین و عام ترین صفت نفسانی بازدارنده است . « صبر » در لغت به معنای حبس و در تنگنا و محدودیت قرار دادن است^[۲۰۶] . ملا مهدی نراقی در مورد صبر فرموده است : «ضد بی تابی صبر است ، وآن ثبات نفس و عدم اضطرابش است در سختی ها و مصیبت ها به این صورت که در برابر آن ها مقاومت کند ، و از سعه صدر و آن چه از شادمانی و آرامش که پیش از آن داشت خارج نشود و زبانش را از شمایت و اعضایش را از حرکت های غیر متعارف خارج نکند.»^[۲۰۷]
ملامحسن فیض کاشانی در مورد صبر و فضیلت آن چنین گفته است :« صبر ، آرامشی است که هرگاه در شخص پیدا شود موجب استحکام دین اوست .در برابر آن بی صبری و بی ثباتی است که موجبات هواهای نفسانی را فراهم می سازد.»^[۲۰۸]
زندگی انسان در دنیا همواره با ناملایمات و سختیها روبرو است اگر فرد بتواند در برابر این سختی ها مقاوت و شکیبایی کند پیروزخواهد شد.اگر مقاومت نکند به زمین خواهد خورد .حضرت علی علیه السلام فرمودند : «مِفْتَاحُ الظَّفَرِ لُزُومُ الصَّبْر»^[۲۰۹] «کلید پیروزی ملازمت با صبر است »

۳-۱۰-۱. اهمیت صبر

درباره اهمیت صبر می توان گفت که صبر منزلی از منازل سالکان است و مقامی از مقامات توحید باوران است و به سبب آن است که بنده در ملک مقربان داخل می شود و به جوار پروردگار عالمیان وصول پیدا می کند^[۲۱۰] و راهی برای رسیدن به امامت و ولایت است^[۲۱۱]. صبر بنده را به درجات بلند و مقامات ارجمند می رساند و او را بر مسند عزت و تخت سعادت می نشاند و اکثر درجات بهشت را به آن متعلق فرموده و اوصاف بسیاری برای صابرین ثابت کرده و برای آن ها صلوات و رحمت و هدایت قرار داده و اجر آن ها را بی حساب قرار داده است.^[۲۱۲]

۳-۱۰-۲. آیات قرآن

در مورد صبر و پاداش صابران آیاتی آمده است از جمله :
«وَ جَعَلْنَا مِنهُمْ أَئمَّهً یهْدُونَ بِأَمْرِنَا لَمَّا صَبرُواْ وَ کَانُواْ بِایَاتِنَا یُوقِنُون»^[۲۱۳]
«و از آنان امامان (و پیشوایانى) قرار دادیم که به فرمان ما (مردم را) هدایت مى‏کردند چون شکیبایى نمودند، و به آیات ما یقین داشتند.»
این آیه شریفه شرط رسیدن به مقام رهبری و امامت و هدایت گری امت را دو چیز می داند، یکی صبر و استقامت و دیگری یقین داشتن به آیات خدا.و این مطلب اهمیت صبر و استقامت را نشان می دهد.
امام صادق علیه السلام درباره این آیه می فرمایند:« َ
فَصَبَرَ النَّبِیُّ ص فِی جَمِیعِ أَحْوَالِهِ ثُمَّ بُشِّرَ فِی عِتْرَتِهِ بِالْأَئِمَّهِ وَ وُصِفُوا بِالصَّبْرِ فَقَالَ جَلَّ ثَنَاؤُهُ وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّهً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمَّا صَبَرُوا وَ کانُوا بِآیاتِنا یُوقِنُون‏ ‏» ‏^[۲۱۴]
یعنی «پس پیغمبر صلى الله علیه و آله در همه احوال صبر کرد، تا به امامان از عترتش به او مژده دادند و آنها را به صبر معرفى کردند و خدا- جل ثناءه- فرمود: «چون صابر بودند و به آیات ما یقین داشتند، ایشان را پیشوایانى ساختیم که به امر ما هدایت کنند.»
قرآن کریم راه پیشرفت و پیروزی بر مشکلات را دو رکن فرموده : یکی صبر و دیگری نماز.
«وَ اسْتَعِینُواْ بِالصَّبرِ وَ الصَّلَوهِ وَ إِنهَّا لَکَبِیرَهٌ إِلَّا عَلىَ الخْاشِعِین»^[۲۱۵]
«از صبر و نماز یارى جویید (و با استقامت و مهار هوسهاى درونى و توجه به پروردگار، نیرو بگیرید) و این کار، جز براى خاشعان، گران است.»
خداوند علاوه بر پاداش دنیوی که بر صابران وعده داده در آخرت نیز بر آن ها سلام می کند و این بالا بودن درجه صابران را می رساند :
«سَلَامٌ عَلَیْکمُ بِمَا صَبرْتمُ‏ْ فَنِعْمَ عُقْبىَ الدَّار»^[۲۱۶]
«(و به آنان مى‏گویند:) سلام بر شما بخاطر صبر و استقامتتان! چه نیکوست سرانجام آن سرا (ى جاویدان)»
در سوره مبارکه عصر نیز خداوند مؤمنان را سفارش کرده که همدیگر را به صبر دعوت کنند چون هر فردی در مسیر زندگی و رسیدن به خدا با موانعی روبه رو می شود که اگر استقامت نداشته باشد نمی تواند عمل صالح انجام دهد و ایمان خود را حفظ کند و حق را ادا کند و این کارها جز با ایستادگی و استقامت امکان ندارد:
«وَ الْعَصْرِ * إِنَّ الْانسَانَ لَفِى خُسْرٍ * اِلَّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ وَ تَوَاصَوْاْ بِالْحَقّ‏ِ وَ تَوَاصَوْاْ بِالصَّبرِ»^[۲۱۷]
«به عصر سوگند،که انسانها همه در زیانند مگر کسانى که ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده ‏اند، و یکدیگر را به حق سفارش کرده و یکدیگر را به شکیبایى و استقامت توصیه نموده‏اند! »
آیاتی که صبر در آن ها مورد سفارش و تأکید قرار گرفته است زیاد است و همین، نشان از اهمیت این صفت اخلاقی در نظام اخلاقی اسلام دارد.

۳-۱۰-۳. روایات

در روایتی رسول اکرم صلی الله علیه وآله صبر را به منزله مرکب سواری تشبیه کرده اند: «الصَّبْرُ خَیْرُ مَرْکَبٍ مَا رَزَقَ اللَّهُ عَبْداً خَیْراً لَهُ وَ لَا أَوْسَعَ مِنَ الصَّبْر»^[۲۱۸] «صبر بهترین مرکب سواری است ؛ خداوند هیچ بنده ای را بهتر و گسترده تر از صبر روزی نداده است.» همانطور که یک مرکب خوب انسان را به مقصد می رساند همچنین است اگر فردی در برابر ناملایمات زندگی استقامت داشته باشد و صبور باشد به هدف و مقصد خود ان شاءالله خواهد رسید.
در حدیث دیگر از امیرالمؤمنین علیه السلام است که می فرمایند:« الصَّبْرُ ثَمَرَهُ الْإِیمَان»‏^[۲۱۹] «صبر میوه ایمان است.» در این روایت حضرت علی علیه السلام ، میوه و ثمره ایمان را صبر معرفی کرده اند لذا اگر فردی ببیند بهره ای از صبر ندارد باید در ایمان داشتن خود شک داشته باشد.
در حدیثی دیگر، امام صادق علیه السلام رابطه صبر و ایمان را به تشبیهی دیگر بیان کرده اند:« الصَّبْرُ مِنَ الْإِیمَانِ بِمَنْزِلَهِ الرَّأْسِ مِنَ الْجَسَدِ فَإِذَا ذَهَبَ الرَّأْسُ ذَهَبَ الْجَسَدُ کَذَلِکَ إِذَا ذَهَبَ الصَّبْرُ ذَهَبَ الْإِیمَانُ.»^[۲۲۰] «صبر نسبت به ایمان مانند سر است نسبت به تن، که چون سر برود تن هم میرود، همچنین اگر صبر برود ایمان می رود.»
امام صادق علیه السلام همچنین اجر و مزد صابر را چنین فرموده اند: « مَنِ ابْتُلِیَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ بِبَلَاءٍ فَصَبَرَ عَلَیْهِ کَانَ لَهُ مِثْلُ أَجْرِ أَلْفِ شَهِیدٍ.»^[۲۲۱] «هر کس از مؤمنین به بلائى گرفتار شود و صبر کند، برایش اجر هزار شهید باشد.»

۳-۱۱. شکر

شکر از برترین اعمال است و عبارت است از«قدردانی نعمت منعم ^[۲۲۲]»ملا احمد نراقی فرموده :«شکر عبارت است از شناختن نعمت از منعم . وآن را از او دانستن و به آن شاد و خرم بودن و به مقتضای آن شادی ، عمل کردن ، به این معنی که خیر منعم را در دل گرفتن و حمد او را کردن و نعمت را به مصرفی که او راضی باشد رسانیدن»^[۲۲۳]
از لحاظ لغوی راغب در مفردات گفته که : «شکر ، تصور نعمت و اظهار آن است و گفته شده است که آن مقلوب «کشر » به معنای « کشف » و ضد آن « کفر » است که پوشیدن نعمت و نسیان آن است بنابراین شکر عبارت است از :«امتلاء از ذکر منعم علیه »^[۲۲۴]

۳-۱۱-۱. آیات قرآن

در سوره لقمان که یکی از مصادیق حکمت شکرگزاری بیان شده است چنین آمده است:
«وَ لَقَدْ ءَاتَیْنَا لُقْمَانَ الحِکْمَهَ أَنِ اشْکُرْ لِلَّهِ وَ مَن یَشْکُرْ فَإِنَّمَا یَشْکُرُ لِنَفْسِهِ وَ مَن کَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنىِ‏ٌّ حَمِید»^[۲۲۵]
«ما به لقمان حکمت دادیم (و به او گفتیم:) شکر خدا را بجاى آور هر کس شکرگزارى کند، تنها به سود خویش شکر کرده و آن کس که کفران کند، (زیانى به خدا نمى‏رساند) چرا که خداوند بى‏نیاز و ستوده است.»
مفسرین لام در لنفسه را لام نفع می دانند،^[۲۲۶] بنابراین سود شکرگزاری به خود انسان بر می گردد و نتیجه کفران و ناسپاسی نیز به ضرر خود شخص تمام می شود زیرا خداوند بی نیاز مطلق است.
ارتباط شکرگزاری با ازدیاد نعمت در آیه ۲۷ از سوره مبارکه ابراهیم آمده است :
«وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکُمْ لَئنِ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ وَ لَئنِ کَفَرْتمُ‏ْ إِنَّ عَذَابىِ لَشَدِید»^[۲۲۷]
«و (همچنین به خاطر بیاورید) هنگامى را که پروردگارتان اعلام داشت: «اگر شکرگزارى کنید، (نعمت خود را) بر شما خواهم افزود و اگر ناسپاسى کنید، مجازاتم شدید است!»

۳-۱۱-۲. روایات

در روایتی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وظیفه انسان ها را در برابرنعمت های الهی بیان می کنندو اجر و پاداش خداوند در قبال شکر گزاری است:
« الطَّاعِمُ الشَّاکِرُ لَهُ مِنَ الْأَجْرِ کَأَجْرِ الصَّائِمِ الْمُحْتَسِبِ وَ الْمُعَافَى الشَّاکِرُ لَهُ مِنَ الْأَجْرِ کَأَجْرِ الْمُبْتَلَى الصَّابِرِ وَ الْمُعْطَى الشَّاکِرُ لَهُ مِنَ الْأَجْرِ کَأَجْرِ الْمَحْرُومِ الْقَانِعِ »^[۲۲۸]
«خورنده سپاسگزار اجرش مانند روزه‏دار خداجوست،و تندرست شکرگزار اجرش مانند- اجر گرفتار صابر است و عطاشونده سپاسگزار اجرش مانند اجر محروم قانع است.»
حضرت علی علیه السلام نیز اولین وظیفه ما در برابر نعمت های الهی را شکرگزاری بیان کرده اند:
«اَوَّلُ مَا یَجِبُ عَلَیْکُمْ لِلَّهِ سُبْحَانَهُ شُکْرُ أَیَادِیهِ وَ ابْتِغَاءُ مَرَاضِیه‏»^[۲۲۹]
«اوّل آنچه واجب مى‏شود بر شما از براى خدا- که پاک است او- شکر کردن نعمتهاى اوست و طلب نمودن خوشنودیهاى او یعنى آنچه باعث رضا و خشنودى او شود از شما.»
امام صادق علیه السلام راه شکرگزاری در برابر نعم الهی را آموزش می دهند:
«شُکْرُ النِّعْمَهِ اجْتِنَابُ الْمَحَارِمِ، وَ تَمَامُ الشُّکْرِ قَوْلُ الرَّجُلِ: الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ»^[۲۳۰]
«شکر نعمت دورى از محرمات است و نهایت شکر الحمد للَّه رب العالمین‏گفتن است.»
با بهره گرفتن از این نکته که شکر نعمت با دوری از حرام های الهی است و با نظر به دیگر سخنان معصومین در این زمینه می توان گفت شکر نعمت این است که نعمت های الهی را در همان راهی که خداوند امر کرده باید مصرف کنیم که این همان شکر عملی است. و شکر زبانی نیز با بیان الحمدلله رب العالمین می باشد.

۳-۱۱-۳. فضیلت شکر

در باب فضیلت و ارجمندی و جایگاه شکر علاوه بر احادیث و روایاتی که ذکر شد به کلام عالم جلیل القدر اخلاقی ملامهدی نراقی در جامع السعادات اکتفا می کنیم. ایشان چنینی می فرمایند : «شکر ، برترین منزل های ابرار و عمده توشه مسافران است به عالم نورها و آن موجب دفع بلاست و ازدیاد نعمت ها و به تحقیق ترغیب شدیدی برایش وارد شده و خداوند آن را سبب زیادت قرار داده است.»^[۲۳۱]

۳-۱۲. رضا

C

۰٫۰۹۳۱۴۴

۰٫۰۰۳۷۶

۲۴٫۷۶۹۷۱

۰

۹۹%

با توجه به آماره F و احتمال مربوط به آن می توان نتیجه گرفت که در سطح اطمینان ۹۹% معادله رگرسیون معنی‌دار است. نتایج مربوط به آماره دوربین- واتسون (عدم خود همبستگی جملات خطا) برای مدل نشان از استقلال نسبی داده‌ها دارد..

ضریب تعیین تعدیل شده مدل بیان کننده میزان مربوط بودن متغیرهای مستقل با متغیر وابسته (بدهی بلندمدت) می‌باشد. مطابق با جدول ۴-۹ ضریب تعیین تعدیل شده مدل ۰٫۵۶ می‌باشد. بنابراین به طور متوسط ۵۶ درصد تغییرات متغیر وابسته توسط این مدل تبیین می‌شود. با توجه به نتایج آزمون مدل احتمال مربوط به متغیر BC (وضعیت اقتصادی) که کمتر از ۰٫۰۵ می باشد بنابراین این متغیر در سطح اطمینان ۹۵ درصد در مدل معنی دار می باشد همچنین احتمال متغیر ROA (بازده دارایی ها) کمتر از ۰٫۰۱ می باشد بنابراین این متغیر در سطح اطمینان ۹۹ درصد در مدل معنی دار می باشد ولی احتمال متغیر GT (رشد فروش) بیشتر از ۰٫۰۵ است بنابراین این متغیر در سطح اطمینان ۹۵ درصد در مدل معنی دار نمی باشد همچنین احتمال مربوط به حاصل ضرب متغیر BCدر متغیر ROA (بازده دارایی ها) کمتر از ۰٫۰۵ می باشد بنابراین این متغیر در سطح اطمینان ۹۹ درصد در مدل معنی دار می باشد ولی احتمال مربوط به حاصل ضرب متغیر BCدر متغیر GT (رشد فروش) بیشتر از ۰٫۰۵ است بنابراین متغیر GTBC در سطح اطمینان ۹۵ درصد در مدل معنی دار می باشدولی ROABC در مدل معنی دار نمی باشد لذا باتوجه به معناداری متغیر BC در مدل که متغیر اصلی در تایید یا رد فرضیه می باشد می توان ادعا نمود بین BC (وضعیت اقتصادی) با بدهی های بلند مدت(LD)رابطه وجود دارد بنابراین با توجه به نتایج مدل فرضیه اول این پژوهش تایید می گردد.
۴-۲-۳-تجزیه و تحلیل فرضیه فرعی دوم
فرضیه فرعی دوم: وضعیت اقتصادی بر بدهی های کوتاه مدت در شرکت های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران موثر است.
این فرضیه در خصوص بررسی وجود تاثیر بین وضعیت اقتصادی بر بدهی های کوتاه مدت در شرکت های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار مطرح شده و با بهره گرفتن از مدل زیر مورد آزمون قرار می‌گیرد:
در این پژوهش با توجه به نوع مدل اثرات ثابت مقطعی و زمانی آزمون می­ شود.جدول(۴-۱۰) وجدول(۴-۱۱) نتایج آزمون F برای تعیین مناسبت رگرسیون در رابطه با فرضیه را نشان می­دهد.
جدول ۴-۱۰٫ نتایج اثرات ثابت مقطعی

Redundant Fixed Effects Tests

Test cross-section fixed effects

Effects Test

Statistic

d.f.

Prob.

Cross-section F

۸٫۵۷

(۵۸٫۵۲۶)

۰٫۰۰۷

Cross-section Chi-square

۱۲۵٫۲۹

۵۸

٫۰٫۰۰۹

تعیین اهداف دانشی
ارزیابی و بازخور
نگهداری و استفاده از دانش
توسعه و تسهیم دانش
شناسایی و کسب دانش
شکل ۲۰-۲: مدل اولیه پیشنهادی تحقیق، با اقتباس از مدل سبک های رهبری باس و مدل سنگ بنای مدیریت دانش
خلاصه فصل دوم
در این فصل ادبیات و پیشینه ی نظری تحقیق به طور خلاصه، به صورت مجموعه ای از نظرات دانشمندان و پژوهشگرانی که در این زمینه فعالیت داشته اند، ارائه گردید. در ابتدای فصل به بیان تعاریفی از مدیریت دانش، تاریخچه، مدل ها و نظریه های مربوط به آن پرداخته شد و در ادامه به تعاریف رهبری، سیر مکاتب رهبری پرداخته شد و رابطه بین رهبری و مدیریت دانش که دو متغییر اصلی پژوهش حاضر هستند مورد بررسی قرار گرفت و همچنین به طور مختصر تاریخچه و اهم وظایف و فعالیت های صندوق ضمانت صادرات ایران، که جامعه آماری این تحقیق می باشد شرح داده شد و در نهایت بر اساس مدل های انتخابی و بررسی های انجام شده بر روی اجزاء و مؤلفه های تشکیل دهنده آن ها، مدل اولیه پیشنهادی تحقیق ارائه گردید.
فصل سوم
روش تحقیق
اهداف فصل:
معرفی مراحل انجام تحقیق و قلمرو مکانی و زمانی تحقیق
معرفی جامعه آماری و روش نمونه گیری
بررسی ابزارها و روش های گردآوری داده ها
تعیین روش های بررسی روایی و پایایی ابزارهای گردآوری اطلاعات
تبیین روش های تجزیه و تحلیل داده ها
پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلم) فرمودند:أَعلَمُ النّاسِ مَن جَمَعَ عِلمَ النّاسِ إِلى عِلمِهِ؛
داناترین مردم کسى است که دانش دیگران را به دانش خود بیفزاید.کنزالعمال، ج۱۰، ص۱۴۳، ح۲۸۷۳۱
۱-۳ مقدمه
محقق با اتخاذ روش پژوهش مناسب به نتایج ارزنده و قابل اتکایی دست می یابد. تجربه نشان داده است، روش و فرایند تحقیق، چراغ راهنمای محقق بوده و نقش اساسی و محوری را در موفقیت وی ایفا می کند. چرا که، اتخاذ و کاربرد روش تحقیق صحیح که با ماهیت و ویژگی های پژوهش مطابقت داشته باشد، می تواند زحمات و تلاش های تیم پژوهشی را به نتیجه برساند. مبرهن است، روش و فرایند تحقیق نامناسب، منجر به نتیجه گیری غیرواقعی می گردد. از نظیر لاکتوش و پوپر، روش شناسی به خودی خود برای پژوهشگران کتاب حل قواعد و مسائل علمی را پدید نمی آورد، بلکه با منطق و فلسفه ارزیابی، مجموعه ای غیر مکانیکی برای نظریه های کاملاً منسجم، فراهم می سازد (بلاگ ، ۱۳۸۰)

همان گونه که در نقشه راه ارائه شده در فصل یک بیان شد، پس از بررسی مدل ها، نظریه ها و متغییرهای تشکیل دهنده ی تحقیق، اجزاء و مؤلفه های تشکیل دهنده ی آن ها که در فصل دوم صورت پذیرفت، ضروی است تا روشی مناسب برای پاسخگویی به سؤالات و بررسی و ارزیابی فرضیات تحقیق اتخاذ گردد، چرا که بدون مشخص نمودن روش تحقیق مناسب نمی توان به نتایج واقعی و قابل اطمینان دست یافت، لذا در این فصل به بررسی مبانی روش شناختی تحقیق پرداخته خواهد شد و موضوعاتی از جمله روش های گردآوری اطلاعات، روش های نمونه گیری، ابزارهای گردآوری داده ها و سنجش پایایی و روایی آن ها، روش های آماری تجزیه و تحلیل داده ها تشریح خواهد شد.
۲-۳ هدف تحقیق
هدف این تحقیق، بررسی مؤلفه های مدیریت دانش در صندوق ضمانت صادرات ایران و همچنین بررسی اثر سبک رهبری بر اقدامات مدیریت دانش و در نهایت اولویت بندی اثر سبک های رهبری بر مدیریت دانش در صندوق ضمانت صادرات ایران است.
۳-۳ نوع تحقیق
تحقیقات علمی بر اساس دو مبنا یعنی هدف و ماهیت تقسیم بندی می شوند. تحقیقات علمی بر اساس هدف شامل تحقیقات بنیادی، کاربردی و عملی هستند و بر اساس ماهیت و روش شامل تحقیقات تاریخی، توصیفی، همبستگی، تجربی و علّی هستند( حافظ نیا،۱۳۸۷).
تحقیق حاضر بر اساس هدف کاربردی و به لحاظ ماهیت و روش از نوع تحقیقات توصیفی و همبستگی است.
۴-۳ روش تحقیق
در این تحقیق با توجه به اینکه هدف بررسی رابطه میان متغییرهای مستقل (سبک های رهبری) و متغییر وابسته(مدیریت دانش) است و تحقیق از نوع تحقیقات همبستگی محسوب می شود، از تحلیل رگرسیون استفاده می گردد،که یکی از انواع تحلیل های همبستگی است. تحلیل رگرسیون این امکان را به ما می دهد تا تغییرات متغییر وابسته را از طریق متغییرهای مستقل پیش بینی و سهم هر یک از متغییرهای مستقل را در تبیین متغییر وابسته تعیین نماییم(غیاثوند،۱۳۹۰). برای انجام تحلیل روی داده ها و به منظور استفاده از آزمون های پارامتریک لازم است که نرمال بودن توزیع متغییرها مورد آزمون قرار گیرد که یکی از روش های انجام این کار آزمون کولموگروف اسمیرنوف است، که در این تحقیق از آن بهره برده می شود. علاوه بر این با توجه به تعدد متغییر های مدل و روابط پیچیده میان آن ها از روش مدل سازی معادلات ساختاری مبتنی بر واریانس یا روش حداقل مربعات جزئی^[۲۲۳] به منظور ارزیابی کلی مدل، بررسی بارهای عاملی، ضرایب مسیر و معناداری روابط میان متغییرها بهره گرفته می شود.
۵-۳ جامعه و نمونه آماری
جامعه آماری این پژوهش مدیران و کارشناسان صندوق ضمانت صادرات ایران در سال ۱۳۹۲، که مجموعاً ۱۱۰ نفر می باشند و با توجه به حجم جامعه بر اساس جدول نمونه گیری مورگان حجم نمونه ۸۶ نفر برآورد گردید.
۶-۳ روش گردآوری اطلاعات
روش های گردآوری اطلاعات را به طور کلی به دو طبقه می توان تقسیم کرد؛ روش های کتابخانه ای و روش های میدانی. که در این تحقیق هر دو روش به کار گرفته شدند، نحوه ی به کار گیری این دو روش به شرح زیر است.
۱-۶-۳ منابع اولیه
روش میدانی (پیمایشی): جمع آوری داده های اولیه با بهره گرفتن از ابزارهای پیمایش مانند مصاحبه، توزیع پرسشنامه در میان اعضای جامعه آماری انجام شد.
۲-۶-۳ منابع ثانویه
روش کتابخانه ای: در این مرحله گردآوری داده های ثانویه از منابعی مانند کتاب ها، مقالات و مجله ها، پایان نامه ها، اینترنت، اسناد و متون دیجیتال صورت پذیرفت.
۷-۳ ابزار گردآوری اطلاعات
در این تحقیق جهت ارزیابی سبک های رهبری، پرسشنامه چند عاملی رهبری MLQ ^[۲۲۴]به کار گرفته می شود ، این پرسشنامه توسط باس و آوولیو^[۲۲۵] (۱۹۹۴) تهیه شده و تا کنون چند بار ویرایش شده است که در این پژوهش از ویرایش دوم آن که در سال ۲۰۰۰ تهیه شده استفاده می شود. در زمینه مدیریت دانش نیز پرسشنامه محقق ساخته بر اساس متغییرهای مدل سنگ بنای مدیریت دانش مورد استفاده قرار می گیرد.
۸-۳ روایی و پایایی پرسشنامه
روایی و پایایی از مباحث مهمی هستند که باید در مورد هر پرسشنامه سنجیده شوند و تنها زمانی که این دو عامل در سطح مطلوب ارزیابی گردند، می توان داده های حاصل از پرسشنامه را مورد تحلیل قرار داد و نتایج حاصل از تحقیق قابل اطمینان خواهند بود. در این تحقیق نیز این عوامل مورد بررسی قرار گرفتند و نتایج به شرح زیر ارائه گردید.
۱-۸-۳ پرسشنامه رهبری چندعاملی^[۲۲۶] باس و آوولیو^[۲۲۷]
این پرسشنامه برای اولین بار در تحقیقات برنارد باس^[۲۲۸] در سال ۱۹۸۵ به کار گرفته شد. باس به فکر ابزاری بود که بتواند رهبری تحول آفرین را از سایر شیوه های رهبری تمیز دهد، تا به این وسیله بتواند تأثیر نتایج آن را در ابعاد مختلف سازمان ها از قبیل (عملکرد، بازده، فرهنگ، رضایتمندی و…) به دست آورد. بدین منظور وی در ابتدا ابعاد و شاخص های فراوانی را برای ارزیابی رهبری تحول آفرین پیشنهاد کرد و میزان اعتبار و همبستگی هر یک از شاخص ها را در تحقیقات متعددی آزمود. نتایج تحقیقات باس و دیگر محققان در مورد پرسشنامه MLQ، طیف کاملی از رهبری شامل رهبری تحول آفرین، تبادلی و عدم مداخله گر را پدید آورد. اگرچه هدف از طراحی پرسشنامه MLQ، در ابتدا بررسی الگوی رهبری تحول آفرین بود، اما به دلیل دستیابی به اعتبار و قابلیت بیشتر پرسشنامه، شاخص های رهبری تبادلی و عدم مداخله گر را نیز در پرسشنامه دخالت داد و با در هم ریختن سؤالات مربوط به هر کدام از شیوه های رهبری، تکمیل کنندگان پرسشنامه را در موقعیتی قرار داد، که آنچه را به واقعیت نزدیک تر است، علامت گذاری کنند(موغلی،۱۳۸۲).
۱-۱-۸-۳ پایایی (اعتماد) پرسشنامه رهبری چند عاملی
پایایی یکی از ویژگی های ضمنی ابزار اندازه گیری می باشد. پایایی به میزان ثبات و دقت واقعی ابزار اندازه گیری اشاره دارد. به عبارتی ساده تر، به دنبال این است که این ابزار در شرایط یکسان تا چه اندازه نتایج یکسانی به ما می دهد(سرمد و دیگران،۱۳۸۱). به طور خلاصه پایایی به دقت، اعتماد پذیری و ثبات یا تکرارپذیری نتایج آزمون اشاره می کند(مؤمنی،۱۳۸۶).
پرسشنامه رهبری تحول آفرین شامل ۹ عامل و ۳۶ گویه می باشد، که به بررسی شاخص های رهبری تحول آفرین، تبادلی و عدم مداخله گر می پردازد. ویرایش پرسشنامه MLQ در سال ۲۰۰۰ و سال ها بعد نیز توسط باس و آوولیو انجام شده است، اما به دلیل هنجاریابی پرسشنامه MLQ سال ۲۰۰۰ در ایران، توسط موغلی در سال ۱۳۸۱ در این تحقیق نیز از این پرسشنامه استفاده شده است. موغلی برای بازیابی پرسشنامه، آزمونی را در دو نوبت برای آزمودنی های یکسان اجرا کرد. نتایج بدست آمده دارای همبستگی بوده و نشان دهنده پایایی مناسب این پرسشنامه بود. و نهایتاً ضریب آلفای کرونباخ آن برابر ۹۵% بدست آمد که از پایایی بالایی برخوردار بود.
۲-۱-۸-۳ روایی (اعتبار) پرسشنامه رهبری چند عاملی
در بحث از اعتبار یک مفهوم، سؤال اساسی این است که آیا گویه ها همان مفهومی را می سنجند که مورد نظر ماست؟ بنابراین سنجش اعتبار به تعریف ما از مفهوم، یا به عبارتی بهتر به کاربرد گویه برای سنجش موضوع مورد بررسی بر می گردد، نه خود گویه( الرک و بی ستل ،۱۳۸۰). در واقع روایی تعیین می کند که ابزار تعبیه شده تا چه حد مفهوم خاص مورد نظر را اندازه می گیرد. مقصود از روایی این است که پرسشنامه، قادر به اندازه گیری آن چیزی است که برای آن طراحی شده است یا خیر (سکاران ،۱۳۸۰).
روایی و اعتبار این پرسشنامه بارها در خارج از ایران مورد آزمون قرار گرفته است و نتایج مشابه در ۵ قاره جهان بدست آمده است. محققان در کشورهای مختلف از جمله آمریکا، کانادا، اتریش، اسپانیا، هلند، لهستان، اسکاتلند و… در پروژه های تحقیقاتی خود از این ابزار استفاده کرده اند. روایی پرسشنامه MLQ در سال ۱۳۸۲ با بهره گرفتن از روش های دلفی، توزیع مقدماتی پرسشنامه و دریافت نظرات اصلاحی و بررسی پرسشنامه با توجه به جنبه های مختلف روایی، توسط موغلی در سال ۱۳۸۱ انجام شد. ترجمه و روان سازی پرسشنامه MLQ و واژه یابی مناسب با توجه به شرایط بومی، فرهنگی و اداری سازمان های ایران نیز توسط وی انجام شده و به روایی قابل قبولی رسیده است.
۳-۱-۸-۳ شاخص های مورد سنجش در پرسشنامه رهبری چند عاملی